مقاله شبكه شهري

توضیحات پروژه

  مقاله شبكه شهري دارای 114 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله شبكه شهري  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه و مقالات آماده و تنظیم شده است

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ريختگي احتمالي در متون زير ،دليل ان کپي کردن اين مطالب از داخل فایل ورد مي باشد و در فايل اصلي مقاله شبكه شهري،به هيچ وجه بهم ريختگي وجود ندارد

بخشی از متن مقاله شبكه شهري :

شبكه شهری

مقدمه
اهمیت شبكه شهری در جغرافیای سیاسی و اقتصادی و به طور كلی پویش شهرنشینی یك منطقه به حدی است كه نیاز به تاكیدی خاص در این زمینه نیست. شبكه شهری هم به مفهوم فضایی آن یعنی نحوه استقرار و توزیع شهرهای مختلف (از نظر اندازه، جمعیت و غیره) و هم به مفهوم اقتصادی آن یعنی نظام مبادله و داد و ستد بین شهرها بر اساس عملكردهای پایه ای آنها هم حاصل و هم علت بسیاری از مسائل و پدیده های شهرنشینی معاصر است. (اعتماد، گیتی و دیگران- «شهرنشینی در ایران» – 1363- ص 149)

علیرغم اینكه شهرنشینی در جهان سابقه چند هزار ساله دارد، لیكن شهرنشینی معاصر مولود انقلاب صنعتی است. انقلاب صنعتی تمدنی است كه وابستگی به زمین نداشته و اساسا به قابلیت های مغز انسانها وابستگی داشت.

ناگفته پیداست كه نوآوری صنعتی در درون یك نظام فئودالی امكان بارور شدن نداشت و تنها در داخل یك نظام بورژواری امكان شكوفایی تمدن صنعتی فراهم شد (بورژواها یا صاحبان حرف و پیشه وران طبقه‌ای بودند كه پایگاه اقتصادی شان در تولیدات غیر كشاورزی بوده و به فعالیت هایی چون تجارت و خدمات و .. می پرداختند) در واقع انقلاب صنعتی از پیوند تاریخی صاحبان مغز (تكنوكرات‌ها) و صاحبان سرمایه (بورژواها) كه ساكن شهرها بودند به وقوع پیوست. با توجه به مكانیزمی كه انقلاب صنعتی در

زمینه انباشت سرمایه و فرآوری محصولات خام و سرعت تولید محصولات به وجود آورد نیاز به نیروی كار عظیمی داشت كه این نیرو صرفاً در شهرها كه مركز تجمع جمعیت بودند فراهم گردیده و كم كم ارتباط مستقیمی بین روند صنعتی شدن و توسعه شهرنشینی به وجود آمد. البته این روند عمدتاً در كشورهای توسعه یافته مصداق می یابد به این معنا كه در این كشورها توسعه شهرنشینی همزمان با توسعه صنعتی شدن اتفاق افتاده لیكن در كشورهای در حال توسعه شهرنشینی به عنوان یك پدیده برونزا و بر پایه رشد خدمات شكل گرفته است. در واقع شهرنشینی معاصر در كشورهای در حال توسعه به هیچ وجه ادامه شهرنشینی تاریخی این كشورها نیست بلكه پویشی است كه از خارج تحمیل شده و محصول روابط اقتصادی و اجتماعی این كشورها با كشورهای توسعه یافته صنعتی است. (عظیمی، ناصر- «پویش شهرنشینی و مبانی

نظام شهری»- 1381- ص 40)

به رغم تفاوت های بسیاری كه در شكل و شیوه این پویش در نقاط مختلف و در اقتصادهای گوناگون جهان مشاهده شده، شهرنشینی در طول 150 سال اخیر در همه جای جهان سیر صعودی داشته و شبكه ای از شهرهای جهانی، قاره ای، ملی و ناحیه ای را ایجاد نموده است. شناخت چگونگی این شبكه عظیم انواع آن و عوامل موثر در پیدایش سیستم های شبكه شهری و مسائل دیگر محورهای این پژوهش را تشكیل می دهد.

مفهوم شبكه شهری

مطالعه شبكه شهری به عنوان «گروهی از شهرهای وابسته و مرتبط با یكدیگر» در طول قرن بیستم از اهمیت ویژه ای در برنامه ریزی ملی و منطقه ای برخوردار بوده است.

به درستی معلوم نیست كه واژه شبكه شهری از چه زمانی و چگونه وارد ادبیات برنامه ریزی در ایران شده است. این واژه برگردانی از واژه فرانسوی armature urban می باشد كه به ویژه در مباحث آمایش سرزمین در آن كشور به طور گسترده كاربرد داشته است. در متون انگلیسی اگر بخواهیم واژه ای معادل شبكه شهری بیابیم عبارت urban network نزدیكترین عبارت به مفهوم مورد نظر است. با این حال پس از طرح نظریه عمومی سیستمها توسط «برتالنفی» در سال 1954 و كاربرد وسیع آن در علو

م مختلف «برایان بری» جغرافیدان آمریكایی به سال 1964 در كتابی تحت عنوان «شهرها، نظامی درون نظام شهرها» كوشش كرد نظریه سیستم ها را در مطالعات منطقه ای و شهری نیز به كار گیرد. در همین كتاب بود كه او برای نخستین بار واژه «نظام شهری» را به مفهوم گروهی از شهرهای وابسته و مرتبط به هم یعنی همان مفهوم معادل شبكه شهرها به كار برد. (عظیمی، ناصر،«طرح كالبدی منطقه ای- روش شناسی شبكه سكونتگاه ها»- 1382-ص 9)

شبكه شهری در بیشتر موارد به نظام وابستگی ها و ارتباط خارجی شهرها اطلاق می شود كه مرزهای آن همراه با توسعه تكنولوژی حمل و نقل و ارتباطات گسترش می یابد. در واقع در هر شبكه شهری، شهرها به صورت شركا عمل می كنند با این تفاوت كه در این روابط، سهم یكی بیشتر و سهم دیگری كمتر است. این سودبری در بیشتر موارد از تقسیم كار ناحیه ای یا جهانی ناشی می شود. شهرها در داخل شبكه شهری امتیازاتی كسب می كنند كه به تنهایی توان كسب آن را ندارند. بیشتر شبكه های شهری پدیده ای تاریخی هستند و در طول زمان تشكیل شده اند برای مثال یونانی‌ها در شبكه شهری خود،مستعمراتی از شهرك های جدید تشكیل داده

بودند. بیشتر شهرهای ایتالیای جنوبی و سیسیل نظیر ناپل مانند مستعمرات مادر شهرهای یونانی عمل می كردند. شهرهای قرون وسطای ایتالیای شمالی نظیر ونیز، جنوا، فلورانس، پیزا و میلان، شبكه های بزرگ شهری كه به طور عمده بر پایه روابط اقتصادی قرار داشت، در خشكی و دریا به وجود آورده و رم و پاریس كاركرد خود را به صورت مراكز فرهنگی در شبكه های وسیع شهری گسترش داده بود (شكویی، حسین- «دیدگاه های نو در جغرافیای شهری» – 1373- ص 107- 106)

به نظر دكتر رهنمایی مراد از شبكه شهری، هندسه فضایی شهرهاست كه البته شبكه شهری الزاما نظم هندسی ندارد و شهرها به اشكال مختلفی در شبكه های شهری پراكنده هستند. این هندسه فضایی هم نمود ذهنی دارد و هم نمود عینی. نمود ذهنی آن به شكل مدل سازی هایی كه عمدتا از سوی جغرافیدانان برای شبكه های شهری ارائه شده است، می باشد و نمود عینی آن در واقع همان واقعیتی است كه نحوه چیده مان شهرها بر روی عرصه های مختلف را نشان می دهد، است.

سیستم شبكه شهری

همانطور كه می دانیم سیستم به یك مجموعه بهم پیوسته گفته می شود كه از اجزا مختلفی تشكیل گردیده و هر یك از این اجزا ضمن اینكه وظیفه خاصی در كل سیستم برعهده دارند، در ارتباط متقابل با اجزا دیگر می باشند. در واقع اجزا این سیستم جهت رسیدن به یك هدف خاص- كه در سیستم های مختلف این هدف تعریف می شود- در یك كلیتی سامان یافته اند كه به این كلیت سیستم اطلاق می شود. هر سیستمی یك ورودی و یك خروجی دارد. به عنوان مثال چنانچه یك اتومبیل را به

عنوان یك سیستم را در نظر آوریم اجزا مختلف این اتومبیل اعم از شمع و پلاتین و كاربوراتور و سیلندر و چرخ و ; به عنوان عناصر ورودی (input) سیستم بوده كه در یك نظام هدفمند قرار گرفته اند تا هدف سیستم كه همانا حركت اتومبیل است را تحقق بخشند. حركت اتومبیل در اینجا به عنوان خروجی سیتسم (out put) می باشد. چنانچه هر یك از اجزا سیستم به درستی به وظایف خود عمل نكند هدف نهایی تحقق نخواهد یافت و لذا در درون یك سیستم نوعی تقسیم وظایف صورت گرفته تا این سامانه دچار اختلال نشود.

چنانچه شبكه شهری را به عنوان یك سیستم در نظر بگیریم یكی از مختصات بسیار برجسته این سیستم (سامانه) تفكیك و تخصیص عملكردهاست. به این معنا كه وظایف و عملكردها بر اساس یك مختصات و الزاماتی میان اجزا مختلف این سیستم (شهرهای مختلف در مقیاس جهان- یا یك كشور یا یك منطقه) تقسیم می شود و علت اینكه در بسیاری از شهرها شبكه شهری دچار اختلال شده و مشكلاتی از قبیل عدم تعادل عرضه و تقاضا، بحران مسكن، ترافیك و; بروز می نماید به این دلیل

است كه این شهرها در قالب یك سیستم طراحی و تعریف نشده اند و اجزا آنها وظایف خود را به خوبی انجام نمی دهند. همچنین علت اینكه در میان شهرها نوعی برتری یا هژمونی به وجود می آید از ارتباط سیستمی شهرها ناشی می شود مفهوم این موضوع این است كه برخی عملكردها در برخی شهرها بنا به دلایلی مختل گردیده و شهر دیگری این عملكرد را به خوبی ارائه می كند. برخی شهرها شرایط برخی عملكردها را داشته و آن عملكرد را در سیستم شبكه شهری به عهده گرفته اند. چنانچه در این سیستم یك شهر شرایط و الزامات یك عملكرد را نداشته باشد ولی مبادرت به ارائه این نقش بنماید در واقع این شهر این عملكرد را به بهای از دست دادن عملكردهای دیگرش عهده دار شده است.

عملكرد شبكه شهری به شكل سیستماتیك باعث پویایی شهرها شده و كیفیت و تنوع ارائه خدمات و عملكردها را ارتقا می بخشد. بالعكس چنانچه این شهرها در داخل سیستم شبكه شهری عمل ننماید به زودی دچار انحطاط خواهند شد.

مفهوم نظام شهری

نظام شهری كه در برخی منابع به كار رفته است همانطور كه پیشتر به آن اشاره گردید معادل شبكه شهرها استفاده شده و عبارت از مجموعه ای از شهرهای وابسته به همدیگر است كه ساختار نظام سكونتگاه های شهری در یك ناحیه، منطقه، سرزمین و جهان را پدید می آورند. نظام شهری تنها منحصر به مجموعه ای كالبدی از سكونتگاه های شهری نیست بلكه همچنین شامل جریان ها و ارتباطات میان این سكونتگاه ها نیز می شود.

این جریان ها عبارتند از: جریان جمعیت، سرمایه، عوامل تولید، ایده ها، اطلاعات و نوآوری ها. بر پایه این تعریف نظام های شهری نظام های بازی هستند كه مطالعه درباره آنها مستلزم مطالعه روابط گسترده آنها با محیط پیرامون آنهاست. شهرها در نظام شهری از طریق ارتباطات زمینی، هوایی و الكترونیكی، شبكه ای به وجود می آورند كه در آن جریانی ازجمعیت، كالا، سرمایه و اطلاعات درگردش دائم است. در این شبكه عموما سطوح «گره ها» با سطوح سلسله مراتب شهری متناظرند و گردش كالا سرمایه و اطلاعات در گره ها به تناسب اندازه آنها، كاركردهای شهری معینی به عهده می گیرند. در تقسیم كار اجتماعی، شهرهای بزرگتر شبكه با تمركز طبقات اقتصادی و اجتماعی فوقانی جامعه و جذب و تمركز مازاد بیشتر، درآمد سرانه بالاتری را به خود اختصاص می دهند و از این رو قدرت فرماندهی خود را بر شهرهای پایین تر نظام اعمال می كنند. این تسلط از طریق تمركز خدمات و كاركردهای تخصصی بالاتر تكمیل می شود (عظیمی، ناصر- «پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری» – 1381-ص 53)

سلسله مراتب شهری و شاخص های موثر بر آن

یكی از خروجی های سیستم شبكه شهری، سلسله مراتب شهری است. ورود در مقوله روابط سیستماتیك و در این میان نقش و اهمیت شهرها، تحقیق در مقایسه آنها را ضروری می نماید كه نتیجه منطقی آن به یك طبقه بندی منتهی می شود. این طبقه بندی می تواند بر مبنای نقش شهرها بر مبنای سطوحی از ویژگی های

اقتصادی- اجتماعی و خدمات عمومی استوار باشد. بدین ترتیب شبكه شهری كه به تبع شرایط جغرافیایی با نظم فضایی خاصی شكل گرفته است می تواند از نظر كمی (تعداد جمعیت) و یا از نظر كیفی (اهمیت و نقش آنها) طبقه بندی و در نظمی از یك پایه و ارتقاع در ردیف یا مرتبه ای پشت سر هم قرار گیرند كه اصطلاحا به نام «سلسله مراتب شهری» یا unban hierarchies نامیده می شود (نظریان، اصغر- «جغرافیایی شهری ایران»- 1374- ص 156)

در طبقه بندی كیفی شهرها سلیقه های مختلفی به كار گرفته شده است كه از آن میان می توان ارزیابی سلسله مراتبی شهری یا سطح فعالیت شهرها در زمینه بخش سوم، فعالیت های شغلی یا ارزیابی سلسله مراتب بر مبنای تجهیزات و وسعت فضایی جاذبه شهری را نام برد. (همان ماخذ)

علیرغم اینكه در برخی منابع بر عامل جمعیت به عنوان یكی از شاخص های تعیین سلسله مراتب شهری تاكید می گردد اما بایستی اشاره كرد كه تعیین سلسله مراتب شهری بر اساس عملكرد و نقش (خصوصا عملكردهای دائمی) شهرها اهمیت بیشتری دارد. این موضوع در خصوص شهرهای كشورهای در حال توسعه اهمیت بیشتری می یابد. چرا كه برخی از شهرهای این كشورها در مقاطعی بنا به دلایلی از جمله: ارتقا موقعیت شهر در سازمان اداری- سیاسی كشور (به عنوان مثال كسب عنوان

مركز استان یا مركز شهرستان و ;)به جذب جمعیت زیادی دست زده اند كه این موضوع الزاما به معنای ارتقای كیفی این شهرها از نقطه نظر تجهیز زیر ساخت های لازم برای كسب مراتب بالاتر شهری نمی باشد. پس درك سلسله مراتب شهری بر حسب مقوله های مختلف، متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال با اینكه شهر اردبیل مركز استان اردبیل می باشد اما از نظر عملكرد توریستی شهر سرعین در راس هرم سلسله مراتب شهری قرار می گیرد نه شهر اردبیل. همچنین علیرغم اینكه شهر برلین پایتخت سیاسی كشور آلمان است لیكن از نظر مركز ارتباطات هوایی شهر فرانكفورت و از نظر ارتباطات دریایی، شهر هامبورگ در راس هرم سلسله مراتب شهری شهر قرار خواهند گرفت. البته ناگفته نماند كه موقعیت جغرافیای شهر برلین- كه در حاشیه كشور آلمان قرار گرفته است- در این امر بی تاثیر نبوده و باعث شده كه عملكردهای

مختلف در بین شهرهای مختلف آن تقسیم گردد. عكس این قضیه را در كشور فرانسه می توان دید. شهر پاریس به عنوان پایتخت این كشور در مركز جغرافیای فرانسه واقع شده و خود به خود یك سیستم تمركزگرایی را بر نظام شبكه شهری این كشور تحمیل نموده است.

از اینجاست كه مباحث مربوط به تمركز زدایی (decentralization) از شهرهای متمركز، بدون ایجاد زیر ساخت های لازم در سایر شهرها نتایج مثبتی به بار نمی آورد.

الگوهای نظام شهری

همانطور كه پیشتر اشاره شد سیستم های شبكه شهری دارای نمودهای عینی و ذهنی اند. نمودهای ذهنی یا نظری آن به شكل الگو یا مدل هایی از سوی جغرافیدانان و متخصصین سایر علوم مرتبط ارائه شده است كه قانونمندیهایی را برای چیدمان سكونتگاه های شهری در بر دارد. ذیلا به چندنمونه از این الگوها اشاره می شود:

1- الگوی رتبه- اندازه

قدیمی ترین الگویی كه به تجزیه و تحلیل اندازه های شهری در نظام شهری پرداخته الگوی رتبه- اندازه شهری است این الگو برای اولین بار از یك بررسی و مشاهده كاملا تجربی در سال 1913 به وسیله یك جغرافیدان آلمانی به نام فلیكس اوئرباخ پیشنهاد شد. وی ضمن مرتب كردن اندازه سكونتگاه های شهری منطقه ای در غرب آلمان

متوجه شد كه بین اندازه شهرها و رتبه آنها رابطه ای معكوس وجود دارد. او این رابطه را بدین صورت بیان كرد:«اگر سكونتگاه ها را به ترتیب اندازه جمعیتی آنها مرتب كنیم، جمعیت شهرn ام برابر یك N ام بزرگترین شهر منطقه خواهد بود.» در واقع در این الگو رابطه ای معكوس بین جمعیت هر شهر و رتبه آن در نظام شهری پدید می آید كه اصطلاحا قاعده رتبه- اندازه (The rank- size rule) نامیده شده است. این قاعده در سال 1926 توسط لوتكا مورد استفاده قرار گرفته است و بالاخره در سال 1941 تا 1949 این قاعده توسط ژرژ كینگسلی زیپف (George kings ley zipf) به طور كامل فرمول بندی و مورد عمل واقع شده است. این فرمول به صورت:n×3=pn ×2=p3 × p1=p2

معرفی شده است. به اعتقاد وی اگر اندازه و رتبه شهرهای نظام شهری را در یك كاغذ لگاریتمی دو محوری ترسیم كنیم خط راستی با شیب 1- تشكیل خواهد شد. این خط شاخص استاندارد توزیع اندازه شهری در یك نظام شهری تلقی شده است و بنابراین انحراف از این خط در واقع انحراف از اندازه مطلوب شهری به حساب می آید (عظیمی، ناصر- «پوشش شهرنشینی و مبانی نظام شهری- 1381 – ص 53-54) در این تئوری شهرها در یك سلسله مراتب آماری در یك منطقه یا كشور و در یك نظم ریاضی مورد بررسی قرار می گیرند. به دنبال ارائه این تئوری مطالعات مختلفی در نواحی مختلف جهان از جمله ایزارد در سال 1956 در ایالات متحده آمریكا، استوارت در

سال 1958 در 72 كشور جهان، بری در سال 1961 در 38 كشور جهان و ; شروع گردید. علیرغم تفاوتها و اختلافات منطقه ای این تئوری تا اندازه ای با واقعیت های موجود در كشورهای پیشرفته مطابقت داشت ولی فرضیه و تئوری قابل انطباق با كل واقعیت های موجود در سطح جهانی نبوده است. با این همه قانون ابزار و وسیله ای را برای ارزیابی سلسله مراتبی شهرها در اختیار پژوهشگران قرار می دهد كه بدان وسیله با رعایت مجموعه عوامل جغرافیایی،
موقعیت های مكانی و نظام اداری گرایش به حد مطلوب را در سلسله مراتب شهری القا می نماید. (نظریان، اصغر- «جغرافیایی شهری ایران» – 1374- ص 158)

2-الگوی رتبه- اندازه از دیدگاه بری

برایان بری جغرافیدان آمریكایی با الهام از ایده مدل سایمون (زیست شناس) و با به كارگیری روش شناسی دیگری در الگوی رتبه- اندازه به مدل متفاوتی دست یافت او ابتدا 38 كشور جهان را برای آزمودن نظریه خود برگزید. هر چند بری اعلام نمود كه این كشورها بر پایه سهولت دسترسی به داده های آماری آنها گزینش شده اند، لیكن مدل به دست آمده از این مطالعه به دلیل تنوع ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی كشورهای منتخب، واجد اهمیت زیاد بوده و تاكنون مرجع مطالعات بسیاری بوده است.

بری پس از انتخاب این كشورها، جمعیت شهرهای بالای 20 هزار نفر را به 6 طبقه 20-50 هزار نفر 50 تا 100 هزار نفر، 100 تا 250 هزار نفر 500-1000000 نفر و بالای یك میلیون نفر تقسیم و سپس درصد فراوانی های تراكمی هر كدام از طبقات جمعیتی را بر روی كاغذ احتمال لگاریتمی ترسیم نمود. در این نمودارها هر كشوری كه دارای توزیع اندازه شهری بر اساس قاعده و رتبه اندازه بود منحنی توزیع آن به صورت یك خط راست به دست آمده كه بری آن را توزیع لوگ نرمال نامیده است. 13 كشور از 38 كشور مذكور دارای توزیع لوگ نرمال بودند. 15 كشور توزیع نخست شهری را به نمایش گذاشتند و 9 كشور دیگر دارای توزیع اندازه- شهر بینابینی (Intermediate) یعنی بین توزیع رتبه- اندازه و نخست شهری بودند. در این میان انگلستان- ویلز دارای مورد ویژه ای بود كه منحنی توزیع آن شباهتی به توزیع هیچكدام از 37 كشور دیگر نداشت در این الگو شهرهای نخست به انتهای یك توزیع لوگ نرمال كامل در سطوح پایین تر سلسله مراتب شهری وصل می گردند. بری همچنین دریافت كه بین سطوح «توسعه اقتصادی» و توزیع رتبه- اندازه رابطه «همبستگی» وجود ندارد. او معتقد بود كه توزیع نخست شهری در كشورهای پیشرفته عموما در كشورهای «بسیار كوچك» به وجود می آید و توزیع لوگ نرمال در كشورهای كمتر توسعه یافته عموما شامل آن كشورهایی می شود كه «بسیار بزرگ و دارای سابقه طولانی شهرنشینی» هستند.

3-الگوی نخست شهری و شاخص چهار شهر

در سال 1939 یك جغرافیدان آمریكایی به نام مارك جفرسون در كتابی تحت عنوان «قانون نخست شهری» (The law of primate city) این ایده را كه در برخی نظام های شهری، شهرهای نخست به شكل بی قواره ای بزرگ می شوند، طرح كرد. او برای اولین بار واژه «نخست شهر» را برای چنین شهرهایی ابداع كرد. برخی پژوهشگران نیز نخست شهری را به ماكروسفالی تعبیر كرده اند كه در آن نظام شهری دارای سری بی اندازه بزرگ و تنی لاغر و نحیف است (پل سینجر، 1358-ص89 به نقل از عظیمی- 1381-ص 65) در ایران نیز گفتارهایی كه همواره به سنگینی سربزرگ تهران بر جثه نحیف ایران سخن می گفتند اغلب معطوف به همین ایده بود. (توفیق- فیروز، «شبكه شهرها و خدمات- مبانی نظری و ادبیات موجود»- 1376-ص 2)

مارك جفرسون معتقد بود كه نخست شهری موقعی به وجود می آید كه بزرگترین جمعیت شهر در یك نظام شهری چند برابر جمعیت شهر دوم باشد و بدین وسیله كوشش كرد برای آن شاخصی بیابد تا بتوان آن را از نظام های شهری دیگر تشخیص داد. بر اساس مدل جفرسون محاسبه بر اساس نسبت جمعیت شهر نخست به جمعیت شهر دوم انجام می گرفت. روش نسبی وی در سالهای بعد به اشكال كاملتری طرح گردید از جمله كلارك پیشنهاد كرد كه بهتر است به جای 2 شهر 4 شهر اول نظام شهری برای محاسبه انتخاب گردد از همین رو وی اصطلاح «شاخص چهار شهر» (Four city index) را پیشنهاد كرد كه در آن نسبت شهر نخست به سه شهر بعدی نظام شهری به كار گرفته می شد.

4-الگوی مكان مركزی

بررسی قاعده رتبه- اندازه نشان داد كه الگوی آن در جهت تبیین الگوهای فضایی سكونتگاه ها نیست و اگر چه نتایج به دست آمده ممكن است به طور انتزاعی واجد برخی مفاهیم فضایی باشد، لیكن هدف اصلی الگوی رتبه- اندازه تبیین توزیع اندازه شهرهاست. بنابراین الگوی مذكور قادر به ارائه تصویر فضایی از سكونتگاه های شهری نیست.

از این رو در بررسی نظریه مكان مركزی (Central place theory) كه هدف آن ارائه الگویی به منظور تبیین فضایی سكونتگاه هاست می توان از زاویه ای دیگر به مسئله ای واحد پرداخت. به طور كلی فشرده اصول و پیش فرض های اساسی نظریه های مكانی كه گارنر آنها را معرفی كرده است به شرح ذیل است:

الف- توزیع فضایی انسان بازتابی از انطباق منظم با عامل فاصله است. «فاصله» از عناصر مهم فضا محسوب می شود. در واقع اگر همه پدیده ها در یك مكان و زمان متمركز می شدند اساسا نه «الگوها» نه «تنوع فضایی» و نه «افتراق ناحیه ای» (areal differentiation) پدید می آمد.

ب- انسانها عموما تمایل دارند كه در هنگام حركت، فاصله را به حداقل برسانند. این مفهوم به طور كلی تحت عنوان «قانون حداقل كوشش» (law of minimum effort) یا «اصل كمترین كوشش» (principle of least effort) توسط لوش و زیپف در مدل های فضایی طرح گردید. این مفهوم بیانگر آن است كه انسانها برای رسیدن به مقصد اغلب كوتاهترین فاصله را بین دو نقطه انتخاب می كنند.

ج- مكانها اغلب از نظر دسترسی (accessibility) دارای قابلیت های متفاوتی هستند و از این رو برخی از آنها موقعیت دسترسی بهتری نسبت به دیگری دارند. به طور ضمنی قابلیت دسترسی را می توان سهولت دستیابی به یك مكان دانست به همین سبب كیفیت های متفاوتی از مكان و موقعیت وجود دارد.

د- به خاطر مزیت صرفه جویی های مقیاس (economies of scale) فعالیت های انسانی گرایش به تجمع دارند. تمركز فعالیت های در شكل دهی سكونتگاه ها می تواند به عنوان بازتابی از صرفه جویی های مقیاس و تجمع تلقی شود.

ه- سازمان یا بی فعالیت انسانی ضرورتا شكل سلسله مراتبی پیدا می كند. این واقعیت اگر چه ممكن است نمود فضایی آشكاری پیدا نكند به هر حال یك وجه اساسی از ساختار فضایی الگوهای سكونتگاهی و محصول رابطه متقابل بین گرایش به تجمع و قابلیت دسترسی به مكان است. به عبارت دیگر مكانهای با دسترسی بهتر، زمینه های مناسبت تری برای مجموعه های بزرگتر فراهم می كنند. در واقع یكی از مفاهیم ضمنی واقعیت فوق این است كه در هر منطقه ای، سلسله مراتبی از مكانهای یا قابلیت دسترسی متفاوت وجود دارد كه خود یكی از عوامل مهم سلسله مراتبی شدن سكونتگاه هاست.

و- انسان در اشغال فضا تمایل به خلق نقطه كانونی دارد. این ایده شالوده مفهوم «گره» (node) و «منطقه كاركردی» (functional region) را تشكیل می دهد و پایه مدل های حركت و مكان گزینی فعالیت های معین در منطقه است. گره ها در واقع همان فعالیت انسانی سازمان داده شده در مجموعه های با اندازه های گوناگون هستند نظر به اینكه این مجموعه ها به صورت سلسله مراتبی سازمان می یابند نتیجه آن می شود كه سلسله مراتبی از مناطق كانونی (focal regions) با اندازه های گوناگون پدید آید.

در قالب الگوی مكان مركزی، گالپین در سال 1915، والتر كریستالر در سال 1933 اگوست لوش در سال 1939 مدل های مكانی خود را ارائه نمودند.

به رغم اهمیت پایه ای نظریه مكان مركزی برای مطالعات شبكه ای و نظام شهری و به رغم اینكه پژوهشگران بعد از كریستالر و لوش تقریبا بدون استثنا در بیان و تنظیم نظریه های خود بخشی از عناصر نظریه مكان مركزی را نیز وام گرفته اند، این نظریه بر فروضی استوار شده است كه با پیشرفت های فناوری و توسعه اقتصادی سالهای بعد از نیمه قرن بیستم، و به ویژه انقلاب تكنولوژیكی، الكترونیكی و ارتباطی سالهای دهه پایانی قرن بیستم بخش های عمده ای از اهمیت نظری آن مورد تردید قرار گرفته است.

علاوه بر این در پویش زمان حداقل به دو دلیل، اهمیت نظریه امكان مركزی نقصان یافته است: اول به دلیل این كه نظریه مكان مركزی بیشتر مناسب یك نظام شهری ما قبل صنعتی و یا كمتر صنعتی محسوب می شود و بهترین كاركرد آن در نواحی خوداتكا و با اقتصاد كشاورزی است و بنابراین برای نظام های شهر متاثر از صنعتی شدن سریع و در معرض شوك های بزرگ مقیاس اقتصاد جهانی كمتر مناسب است. دومین دلیل این است كه در جغرافیای شهری نوین، سازمان فضایی جامعه (The spatial organization of society) جای خود به سازمان اجتماعی فضا (The social organization of space) كه در آن عوامل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی اهمیتی به مراتب بیشتر از عواملی چون هندسه و فاصله دارند، داده است. (عظیمی، ناصر- «پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری»- 1381- ص 91-67) در این زمینه به نظر جی شورت هنگامی كه می توان از طریق اینترنت در هر نقطه ای از فضا و فاصله، خرید كرد اهمیت مكان مركزی چون گذشته نخواهد بود و آستانه و برد كالا و خدمات نیز به گونه ای كه در تئوری مكان مركزی فرمول بندی شده است. مفهوم كاركردی سابق را از دست می دهد. (Short, J.r.-“The unban order”- 1996-p. 65)

5-مدل های جاذبه

یكی از مباحث مهم نظری در نظام شهری «مدل جاذبه» (Gravity model ) است كه به ویژه به عنوان یكی از دو مدل كاربردی در تعیین حوزه نفوذ شهرها از اهمیت زیادی برخوردار است (مدل دیگر تحلیل جریان هاست) این مدل از كار پیشتازانه ویلیام ریلی در كتابی تحت عنوان «قانون جاذبه خرده فروشی» در سال 1929 بنیان گذاشته شد. ریلی معتقد بود كه شباهت زیادی بین «میدان شهری» و «میدان جاذبه» وجود دارد. میدان جاذبه در این جا به همان مفهوم نیوتونی به كار رفته است. در این مدل ریلی

فرض كرده است كه میزان مراجعه جمعیت به فروشگاه های یك شهر رابطه معكوسی با فاصله بین جمعیت و شهر مورد نظر و رابطه مستقیم با تعداد جمعیت آن شهر دارد. از این فرض او نقطه ای به نام نقطه شكست پیشنهاد كرد به دو متغیر فاصله و جرم (جمعیت) ارتباط پیدا می كند. اگر دو شهر دارای اندازه و سطح یكسان در شبكه شهری باشند نقطه شكست دقیقا در وسط دو شهر واقع می شود. (محاسبه حوزه نفوذ به روش عمود منصف میسرا نیز دقیقا به همین طریق است) اما اگر این دو شه

ر هم اندازه و هم سطح نباشند، شهر بزرگتر برای جذب و كشش مصرف كنندگان، دارای قدرت بیشتری از شهر كوچكتر خواهد بود. در این صورت نقطه شكست به تناسب اندازه شهر بزرگتر از آن فاصله می گیرد و به شهر كوچكتر نزدیك می شود این بدان معنی است كه دایره نفوذ شهر بزرگ برای جذب مشتریان بزرگتر خواهد بود.

در مدل جاذبه علاوه بر جمعیت متغیرهای دیگری از شهرها می تواند مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال هر متغیری از شهرها مثل شاغلین و یا تعداد خرده فروشان كه در جاذبه یك شهر موثرند می توانند به جای جرم (در فرمول جاذبه نیوتون) مورد استفاده قرار گیرند. در مورد فاصله بین شهرها می توان از فاصله هوایی، فاصله حمل و نقل جاده ای و یا به طور واقعی از هزینه مسافرت یا زمان مسافرت بین شهرها بهره گرفت. (Meyer, lain, etal- “settelment” -1981, p ,4)

6- مدل مركز- پیرامون

مدل فضایی مركز- پیرامون كه توسط جان فرید من در سال 1966 با الهام از تجربه كشورهای پیشرفته صنعتی پیشنهاد شد یكی از الگوهای معروف توسعه اقتصادی است. این مدل برای درك ساختار فضایی مناطق و پیش بینی تغییر و تحولات در روند توسعه از سوی فرید من عرضه گردید. به نظر وی هر نظام جغرافیایی شامل دو زیر نظام فضایی است كه یكی مركز كه قلب پیشتاز و پویای نظام است و دیگری پیرامون كه می توان آن را بقیه نظام به حساب آورد و در حالت وابستگی یا سلطه پذیری

نسبت به مركز قرار دارد. (هیلهورست، ژوزف- «برنامه ریزی منطقه ای» – ترجمه غلامرضا شیرازیان و دیگران- 1370 – ص 26-27) به نظر دكتر پاپلی رابطه مركز- پیرامون را اصولا می توان رابطه ای استعماری دانست. معمولا بروز یك ساختار قطبی شده، با یك سری جابجایی های عوامل اصلی تولید از حاشیه به مركز همراه است تا موقعی كه پیرامون به صورت یك تولید كننده مواد اولیه و معدنی باقی می ماند، گرایش عمومی نرخ مبادله بین مناطق به طور كلی به نفع مركز ادامه خواهد یافت. (پاپلی یزدی، محمد حسین و حسین رجبی- «نظریه های شهر و پیرامون» – 1382- ص 203 – 204)

نظریه مركز- پیرامون بر پایه یكی از مهمترین نظریه های رشد اقتصادی تحت عنوان نظریه قطب رشد (Growth pole theory) ارائه شده است. نظریه قطب رشد در سال 1950 توسط فرانسوا پرو عرضه شد. وی معتقد بود كه رشد به طور همزمان در همه جا اتفاق نمی افتد بلكه ابتدا در نقاط یا قطب های رشد با درجات گوناگون ظاهر می شود و سپس از مسیر كانالهای متعدد و با اثرات نهایی متفاوتی در كل اقتصاد انتشار می یابد.

فرید من معتقد است كه مدل مركز- پیرامون در مقیاس جهانی در درون نظام سرمایه داری و در مقیاس ملی و محلی در آن كشورهایی كه توسعه صنعتی خود را دیرتر آغاز كرده اند، شكل می گیرد. در مركز منابع و فعالیت های پیش برنده اقتصاد، به طور روز افزونی رونق می گیرد در حالیكه پیرامون یعنی آن بخش هایی كه با حداقل عنایت و توجه رو به رو بوده اند در فرآیند توسعه، حاشیه ای و توسعه نیافته باقی می ماند. (عظیمی، ناصر- «پوشش شهرنشینی و نظام شهری»- 1381- ص 100 و 103)

7-مدل نظام جهانی و نظام شهری جهانی

چارچوب تئوریك نظام جهانی (World system model) كه ایمانوئل والرشتاین آن را در كتابی تحت عنوان «نظام جدید جهانی» در سال 1974 انتشار داد، بر پایه نظریه وابستگی كه هسته اصلی آن انتقال مازاد از پیرامون به مركز است بنا شده است. مدل نظام جانی والرشتاین شباهت زیادی به دیدگاه متفكران مكتب وابستگی به ویژه گوندر فرانك دارد و تفاوت اصلی مدل وی در قائل شدن به 3 قطب (به جای 2 قطب مركز و پیرامون) یعنی قطب های مركز، پیرامون و شبه پیرامون است. در مدل والرشتاین سیستم كشورهای مركز شامل دولت های مسلط كه از نظر اقتصادی و سیاسی در مركز نظام جهانی واقع شده و كاراترین سیستم كشاورزی و صنعتی را به خود

اختصاص داده اند. كشورهای پیرامون از لحاظ تكنولوژی چندان از پیچیدگی برخوردار نیستند و بیشتر مواد خام تولید می كنند و ابزارهای تولید و ماشین های به كار گرفته شده در آنها عموما كاربر هستند. كشورهای شبه پیرامون كشورهایی هستند كه بین مركز و پیرامون قرار دارند. بخشی از فعالیت های اقتصادی آنها مشابه مركز و بخش دیگری از فعالیت های آنها مشابه پیرامون است و ساختار نظامی و اداری آنها نیز بین مركز و پیرامون واقع شده است. كشورهای پیرامونی تولید و صادرات كالاهای كاربر و بدون تكنولوژی را بر عهده داشته است و برطرف كننده نیازهای مركز و شبه پیرامون هستند و كشورهای مركز كالاهای سرمایه بر و تكنولوژی بر تولید كرده و به پیرامون و شبه پیرامون صادر می كنند. كشورهای شبه پیرامون نیز از یك سو از طرف مركز استثمار می شوند و از سوی دیگر خود استثمار كننده كشورهای پیرامونی هستند. (همان ماخذ- ص114- 109)

عوامل موثر در پیدایش سیستم های شبكه شهری

عوامل مختلفی در پیدایش سیستم شبكه شهری دخیل هستند. مهمترین این عوامل عبارتند از:

1-وابستگی به عوامل طبیعی

این عامل در واقع از نقطه نظر ایجاد بستر جغرافیایی مناسب برای ایجاد و رشد شهرها اهمیت دارد خود این عامل شامل موارد چندی است كه ذیلا به آنها اشاره می شود.

1-1-استقرار شهرها در كنار رودخانه ها و سواحل

وجود منابع آبی مطمئن و كافی یكی از عوامل موثر در ایجاد و گسترش مراكز تمركز و سكونت جمعیت به شمار می آید استقرار انسانها در كنار رودخانه ها و سواحل در حوزه های اقلیمی متفاوت یكسان نبوده و در اقالیم مختلف وابستگی مردم به منابع آبی دلایل متفاوتی داشته است. در مناطق خشك و نیمه خشك آسیا و از جمله در ایران وابستگی مردم به آب جهت مصارف آشامیدن و آبیاری مزارع كشاورزی بوده است. (بر خلاف شهرهای امروزی كه در آنها فعالیت كشاورزی دیده نمی شود و صرفا فعالیت های صنعتی و خدماتی در آنها مشاهده می شود، شهرهای قدیمی نه تنها در داخل محدوده شهر مزارع و باغات كشاورزی داشته اند بلكه از پسكرانه های وسیع كشاورزی برخوردار بوده اند.)

در قاره اروپا وابستگی شهرها به منابع آب عمدتا به منظور حمل و نقل بوده است. (وجود كانال های مصنوعی آب در اروپا از اهمیت حمل و نقل آبی در این حوزه جغرافیایی حكایت دارد) وابستگی به منابع آب در پیدایش شبكه شهری ایالات متحده آمریكا نیز دیده می شود. شهرهای اطراف درپاچه های پنجگانه و شهرهایی كه در امتداد رودخانه می سی سی پی شكل گرفته اند مصادیقی از این مورد هستند. بر خلاف محور خطوط راه آهن كه شرق ایالات متحده را به غرب آن متصل می نمود رودخانه می سی سی پی در محور شمال به جنوب كشور جریان داشته و ارتباط این دو حوزه را برقرار می نمود. رودخانه ها گاه در جابجایی بیشتر شهرها نیز نقش داشته اند به

عنوان مثال سالها پیش در محل اتصال اروند رود به خلیج فارس شهر ابوله قرار داشته لیكن در اثر پر شدن رسوبات این رودخانه و ته نشین شدن این رسوبات شهر ابوله مجبور به عقب نشینی شده و شهر فعلی بصره شكل گرفته است. این قانونمندی در مورد برخی شهرهای حاشیه رود نیل در مصر نیز حاكم است. در دوره های طغیان یا عقب نشینی رود نیل مراكز سكونتگاهی انسانها در حاشیه آن جابه جا گردیده است. جهت اطلاع و پیش بینی دوره های طغیان یا عقب نشینی رودخانه، از عهد مصر باستان آثاری در حاشیه نیل به جا مانده است.

دلیل دیگر استقرار شهرها در كنار رودخانه ها، عامل دفاعی بوده است. رودخانه هایی كه خیلی عمیق بوده و یا به شدت خروشان بوده اند در طول تاریخ به عنوان دیوار دفاعی در برابر حمله دشمنان به شهر محسوب می شده اند.

2-1-استقرار شهرها در دشت های پایكوهی

كره زمین دارای 2 كمربند كوهستانی عمده است. اول كمربند میانی (مزوژه) كه از اسپانیا تا چین كشیده شده است. و دوم كمربند pre-possific است كه از شمال قاره آمریكا تا آمریكای جنوبی (محور كوههای رشوز یا راكی- آند) امتداد یافته است. از نظر زمین شناسی و دانه بندی خاك هر چه از كوهستان به سمت پایین تر حركت نماییم دانه های خاك ریزتر می شوند یعنی خاكها تكامل یافته تر بوده و كیفیت بهتری دارند. در كشورهایی كه دارای مناطق كوهستانی هستند شهرها در مناطق پایكوهی شكل گرفته اند. شهرها تا قبل از عصر صنعتی شدن وابسته به مازاد كشاورزی روستاها بودند و لذا در مناطق پایكوهی جایی كه روستاییان امكان مبادله كالاهای شهری و تولیداتشان را داشته باشند شكل می گرفتند، همچنین دشتهای پایكوهی به دلیل برخورداری از شیب مناسب امكان بهره برداری از منابع آب به شكل قنات و یا چشمه را به خوبی فراهم می آورند. قنات به عنوان یكی از شگفت انگیزترین اختراعات ایرانیان سابقه 3000 ساله در فلات آذربایجان دارد. در واقع قنات یك چالش فكری و فیزیكی بین انسان و منابع آب بوده است.

در ایران فراوان ترین طیف تراكم شهرها را در ارتفاع 2000-800 متر داریم. شهرهای همدان، نهاوند، تویسركان، ملایر، قزوین، آبیك، كرج، تهران، ورامین، گرمسار، سمنان، دامغان، سبزه وار، اصفهان، كرمان، ایلام و ; همگی شهرهای پایكوهی هستند.

3-1-تبعیت شهرها از وضعیت ناهمواری ها

عامل ناهمواری و كوهستان ها نه به عنوان یك مانع كه به عنوان یك هدایت كننده برای استقرار شهرها می باشند. طبیعتا شیب های تند مناطق كوهستانی امكان ساخت و ساز را نمی دهند (باستثنا ماسوله، رودبار، كندوان) در مناطق كوهستانی استقرار در دره ها صورت گرفته است.

4-1-پیروی از وضعیت اقلیمی

از قدیمی ترین چالش های انسان چالش با اقلیم بوده است. شهرها در مناطقی استقرار می یافتند كه حتی المقدور موانع اقلیمی كمتری داشته باشند (مناطق كوهپایه ای و كوهستانی) هر چند كه پیروی استقرار سكونتگاه ها، با پیشرفت های تكنولوژیكی اندكی تعدیل شده است، مورفولوژی فیزیكی شهرهای سنتی ایران تا حد زیادی پاسخی فرهنگی- تاریخی به محیط طبیعی به ویژه شرایط اقلیمی ایران است. به جز دو ناحیه باریك (یكی در طول ساحل دریای خزر و دیگری در طول دامنه های غربی كوههای زاگرس) ایران یك كشور خشك محسوب می شود. شرایط اقلیمی آن به وسیله كمبود آب، فزونی گرفتن تبخیر نسبت به میزان بارش، تابش شدید آفتاب،

نوسانات زیاد دمای روزانه و فصلی، بارشهای سیلابی و ناگهانی و نامنظم و طوفانهای مخرب ماسه و گرد و غباری مشخص می شود. توسعه و شكل گیری شهرهای ایران در طی هزاران سال در جهت مقابله با چنین شرایط اقلیمی بوده است. در راستای تطابق با اقلیم خشن، برنامه ریزان شهری سنتی ایران آموختند كه اثر مستقیم تابش خورشید را به حداقل برسانند و تاثیرات مخرب وزش بادهای مضر و نامطبوع را كاهش و استفاده از سایه، نسیم و آب را به حد مطلوب خود برسانند. اهداف برنامه ریزان با ایجاد بافت متراكم و بهم فشرده شهری، توسعه الگوهای خاص معابر و طراحی مساكن حیاط دار متجلی گردید (خیرآبادی، مسعود- «شهرهای ایران» ترجمه حاتمی نژاد و مافی- 1376-ص 36-34)

2-وابستگی به عوامل سیاسی

این عامل از وجوه مختلف قابل بررسی است:

1-2-دوری یا نزدیكی به مرزهای حساس سیاسی

بسته به سطح تعاملات سیاسی بین دو كشور شبكه شهری كشورها در حواشی مرزها گسترش یافته یا محدود می گردد. چنانچه دو كشور دارای تعاملات گسترده سیاسی باشند به طور طبیعی ارتباط و تعامل در زمینه های فرهنگ، تجارت، گردشگری و ; در ابتدای مرزها ایجاد می شود كه به دنبال خود ایجاد یا گسترش شبكه شهری را در امتداد مرزها دارد. اما چنانچه ارتباط سیاسی و روابط بین دو كشور از سطح خوبی برخوردار نباشد، گسترش شبكه شهری در خطوط مرزی اتفاق نیفتاده و یا با احتیاط با آن برخورد می شود.

2-2-اعمال مدیریت و حاكمیت در نواحی ژئوپولتیكی

مناطق ژئوپولتیك مناطقی هستند كه از نظر سیاسی از اهمیت زیادی برخوردارند. مدیریت و حاكمیت بر این مناطق با توجه به وضعیت سیاسی حاكم بر كشورهای همجوار صورت می گیرد. به عنوان مثال سیاست ژئوپولتیكی ایران در مرزهای غربی كشور، از زمان كودتای عبدالكریم قاسم ( 1958 م– 1337 ش) در عراق تاكید بر تقویت شهرهای مرزی دارد. در سال 1335 در استان ایلام فقط 3 نقطه شهری (ایلام، دره شهر، دهلران) در استان كردستان نیز 3 نقطه شهری (سنندج، سقز، بیجار) وجود داشت. در حالیكه امروزه هر كدام از این استانها در حدود 15 نقطه شهری دارند. این موضوع در راستای سیاست تقویت نقاط شهری مرزی صورت گرفته است. (ایجاد دیوار جمعیتی در مقابل حمله احتمالی عراق به ایران) عكس این قضیه را در مرزهای شمالی كشور شاهد هستیم. مدیریت و حاكمیت سیاسی كشور بنا به دلایل سیاسی تمایل به قرار گرفتن در صف كشورهای طرفدار سوسیالیسم نداشته است و از طرف دیگر كشور شوروی سابق از نظر نظامی به حدی قدرتمند بود كه سیاست دیوار جمعیتی را در آن حوزه منتفی می ساخت. این عامل (مقابله جمعیتی) بین كشورهای چین و تایوان و یا كشورهای اروپای شرقی پس از جنگ جهانی دوم نیز برقرار بوده است.

3-2-نفوذ تدریجی در عمق یك سرزمین

این عامل در قالب كلونیالیسم خصوصا در عصر اكتشافات جغرافیایی نقش زیادی در گسترش شبكه شهری در سرزمین های جدید داشته است. نیروهای كلونیال برای نفوذ تدریجی (penetration) به پسكرانه ها (hinterlands) نیاز به برخی پایگاه های بندری داشتند تا از طریق آن به پسكرانه ها نفوذ نمایند. مگاپولیس شرق آمریكا شبكه ای از شهرهاست كه برای نفوذ اروپائیان به این قاره ایجاد شده اند. در حاشیه دریای مدیترانه نیز مصادیقی از این موضوع را می توان یافت.

3- وابستگی به عوامل اجتماعی

این عامل به دو شكل قابل بررسی است:

الف: تقویت عملكرد در حوزه های فعال اجتماعی

همانگونه كه قبلا اشاره گردید گسترش شهرنشینی با قدرت گرفتن بورژواها كه در شهرها ساكن بودند آغاز شد. بسته به اینكه كدام لایه اجتماعی فعال باشد، حوزه جغرافیایی همان لایه تقویت خواهد شد. به عنوان مثال در انقلاب كشاورزی لایه فعال اجتماعی، كشاورزان (هلندی های مهاجر یا بوئرها) بودند كه با پیشرفت فعالیت های كشاورزی باعث تقویت حوزه های جغرافیایی همچون پوتسدام در كنار برلین گردیدند. در دوره بعد یعنی انقلاب صنعتی لایه اجتماعی فعال، بورژواها بودند كه با توسعه صنایع و كارگاه ها در شهرها باعث گسترش و توسعه شهرها گردیدند.

امروزه جهش و فعالیت بخش خدمات و لایه های اجتماعی فعال در این بخش به مراتب بیش از كشاورزی و صنعت است.

ب: پویش اجتماعی و زایش شهرنشینی

زاد و ولد و مهاجرت از دینامیزم های پویش اجتماعی هستند. وقتی انبوهی از جمعیت از نقطه ای به نقطه دیگر مهاجرت می كنند یك دینامیزم اجتماعی به وجود می آید. همانند مهاجرت اروپائیان به آمریكا یا مهاجرت یهودیان از كشورهای مختلف به كشور اسرائیل كه این دینامیزم اجتماعی به توسعه شهرنشینی در این دو حوزه جغرافیایی انجامیده است.

همچنین گفته می شود در آینده نزدیك گتوهای ثروتمندان باعث تغییر در نظام شبكه شهری خواهد شد. گتوهایی از این نوع در یكی از جزایر قناری ایجاد شده است كه صرفا افراد سرشناس و ثروتمند دنیا در آنجا ساكن شده‌اند. در این گتوها قیمت مساكن از 5 میلیون دلار به بالاست.

4- وابستگی به عوامل اقتصادی

1-4-وجود منابع اقتصادی همچون نفت و گاز

این منابع كه مولود انقلاب صنعتی هستند در بسیاری از مناطق دنیا باعث پیدایش شبكه شهری گردیده اند. اكتشاف منابع نفت و گاز و به دنبال آن ایجاد تجهیزات مربوط به استخراج و پالایش این منابع منجر به ایجاد شهرهای متعددی در حوزه جغرافیایی مختلف شده است. فلسفه وجودی شهرهای آبادان، مسجد سلیمان، گچساران، حمیدیه، هفتگل، عسلویه و ; در ایران همین عامل بوده است.

همچنین وجود منابع معدنی همچون زغال سنگ، سنگ آهن، مس و ; نیز باعث ایجاد شهرهایی همچون زرند كرمان، گاجره وشمشك گردیده است.

2-4-پیدایش شهر در نتیجه عامل اقتصادی صید

صید منابع دریایی همچون ماهی، میگو، صدف و ; عامل ایجاد و گسترش شبكه شهری در بسیاری از نقاط دنیا از جمله سواحل آمریكای جنوبی، آفریقا هند، آسیای جنوب شرقی، استرالیا و ; بوده است. در ایران نیز بسیاری از شهرهای ساحل دریای عمان و خلیج فارس و خصوصا سواحل دریای خزر بر اساس صید ماهی، پرورش خاویار، پرورش صدف به منظور دستیابی به مروارید و همچنین صنایع شیلات شكل گرفته است.

3-4-پیدایش شهر در نتیجه عامل توریسم

عامل توریسم یا پتانسیل های توریستی یكی از عوامل بسیار موثر در گسترش شبكه شهری است. كه البته این عامل نیازمند پیش نیازهای جغرافیایی است. بسته به نوع ارزش گذاری انسانها به عوامل جغرافیایی این پیش نیازها فراهم شده یا از دست می روند. به عبارت دیگر درك انسان از قابلیت های جغرافیایی در همه جا یكسان نمی باشد. به عنوان مثال در كشورهای عقب مانده یا در حال توسعه مناطق كوهستانی و دامنه های پربرف به عنوان عوامل محدود كننده طبیعی به حساب آمده و از نظر ارزش گذاری دارای ارزش منفی برای این كشورها محسوب می شوند. در حالیكه همین عامل (برف، شیب تند و ;) در مناطق آلپی و كشورهای پیشرفته ای همچون سوئیس و ایتالیا به عنوان عامل مثبتی در جهت توسعه تفریحات و ورزشهای زمستانی تلقی گردیده و به عنوان مراكز جذب توریست از تمام دنیا می گردند. همچنین عامل بیابان یا شن های خیابانی در حالیكه در بعضی مناطق دنیا به عنوان عامل محدود كننده به حساب می آیند، در برخی مناطق دیگر دنیا همچون امارات متحده عربی از شن های بیابانی به عنوان یك پتانسیل جذب توریست استفاده می شود. لذا معرفت شناسی انسان از طبیعت دائما در حال تحول بوده و در دوره های مختلف به اشكال گوناگون با بهره گیری از پتانسیل های طبیعی شبكه های شهری گسترش می یابند. اساسا هر جا كه زمین دارای كاربردهای تعریف شده می باشد ارزش بالاتری می یابد. یكی از كاربردهای تعریف شده توریسم است. عملكرد صنعت توریسم تنها محدود به خود مناطق توریستی نبوده بلكه باعث رشد و گسترش بسیاری از فعالیت های دیگر همچون صنعت بیمه، آژانس های مسافرتی، صنایع دستی و صنایع تولید محصولات ورزشی و صدها فعالیت دیگر می شود كه همین فعالیت ها عاملی برای ایجاد شبكه ای از شهرها می گردد.

5- وابستگی به شبكه ارتباطی

وابستگی شبكه شهری به شبكه های ارتباطی در زمان های قدیم بسیار مشهود بوده و شهرها عمدتا در مسیر راه های تجارتی و مواصلاتی شكل می گرفتند. شواهد بسیاری از وابستگی شهرها به شبكه ارتباطی وجود دارد از جمله:

– در عصر كلونیالیسم در سرزمین های جدید شهرها عموما در سواحل دریاها كه لنگرگاه ناوگان حمل و نقل دریایی بوده اند شكل می گرفتند.

– در بسیاری از كشورها پیدایش و توسعه شهرها در كنار رودخانه های قابل كشتیرانی جهت حمل و نقل تجاری و در سالهای اخیر حمل و نقل توریستی، بوده است. رودخانه های دانوب، البر و راین نقش اساسی در آرایش شبكه شهری مجاور خود داشته اند.

– جاده ابریشم كه از 17 كشور عبور می كرده و یا جاده شاهی كه از استخر تا شوش و آسیای صغیر امتداد داشته نقش اساسی در گسترش شهرهای زمان قدیم داشته است. شهرهایی چون سبزه وار، دامغان، سمنان، بسطام، نیشابور، سیاهكوه و ; در مسیر همین جاده های كاروان رو شكل گرفته اند. همچنین راه های قدیمی و كاروان رو در رونق آبادی های واقع در مسیر خود و تبدیل آنها به نقاط شهری موثر بوده اند. خور، بیابانك، جندق، هرزویل، سراب و ; نمونه هایی از این آبادی هاست.

-كشیدن شدن خط راه آهن و ایجاد ایستگاه هایی در مسیر آن نقش اساسی در ایجاد شبكه شهری ایالات متحده آمریكا از شرق به غرب آن داشته است.

– راه های توریستی در منطقه آلپ باعث ایجاد شهرهای كوچك خطی در امتداد یك دره شده است.

از زمانی كه نظام برنامه ریزی فضایی شكل گرفته و طرحهای مختلفی همچون طرح آمایش سرزمین، طرح های كالبدی، طرحهای جامع سرزمین، طرحهای توسعه منطقه ای و ; تهیه می شود. نقش راه ها و ارتباطات زمینی و دریایی و ; در آرایش شبكه های شهری كم رنگ تر شده است. در واقع سابقا شهرها از مسیر راه ها پیروی می كردند ولی امروزه راه ها از مسیر شبكه شهرها عبور می نمایند. منتها جذابیت عامل راه به عنوان یك عامل تسهیل كننده ارتباطات در تبدیل نقاط روستایی واقع در مسیر راه ها به شهر با قدرت عمل می كند. شهرهای تاكستان، آوج، رزن، ابهر و خرمدره مصادیقی از این مورد هستند.

انواع شبكه شهری

شبكه شهری در كشورهای پیشرفته صنعتی به علت وجود عملكردها و فعالیت های سلسله مراتبی در شهرهای مختلف و یكنواختی و همگونی نسبی امكانات اقتصادی- اجتماعی و فضایی بصورت كهكشانی است. یعنی روستاهای اطراف یك شهر كوچك خدمات اولیه خود را از این شهر تامین می كنند. اینگونه شهرها با یك شهر متوسط در ارتباط‌اند و در نهایت شهرهای متوسط با شهرهای بزرگ منطقه در ارتباط مستقیم و متقابل قرار می گیرند . از این رو پایتخت ها و یا بعضی از متروپل های این كشورها نیز به علت وجود مراكز تصمیم گیری (سیاسی یا اقتصادی) از موقعیت ویژه ای برخوردارند.

در كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نظیر ایران معمولا نقش میانی شهرهای كوچك و متوسط (بین منطقه روستایی و شهری بزرگ) كم اهمیت تر شده و در مقابل شهرهای اصلی و بزرگ اهمیت و رشد بیشتری می یابند.

علت این امر همان علل ایجاد تمركز در این كشورها می باشد كه عمدتا ناشی از كمبود زیرساخت ها تمركز سرمایه و سایر امكانات و به طور كلی عوامل متعدد اقتصادی- اجتماعی حاصل از رشد روابط سرمایه داری پیرامونی است. حاصل این پویش، یعنی از میان رفتن نقش میانی شهرهای كوچك و متوسط در كشورهای جهان سوم، پیدایش نوعی شبكه شهری است كه به آن شبكه زنجیره ای گویند. یعنی هر شهر كوچك یا متوسط و حتی در مواردی هر روستا مستقیما و به صورت زنجیره ای با متروپل اصلی در ارتباط است (اعتماد- گیتی و دیگران- «شهرنشینی در ایران» – 1363- ص 115-116)

مروری بر شبكه شهری ایران

به طور كلی، با پیدایش یك شبكه شهری و چگونگی شكل گیری الگوی فضایی آن در یك منطقه یا یك كشور كه در طول تاریخ صورت می گیرد، با شرایط متعدد اقتصادی- اجتماعی، اقلیمی و جغرافیایی مرتبط است. در ایران نیز پیدایی شبكه شهری تابع این قاعده كلی بوده است.

شبكه شهری ایران تا چند دهه قبل، از همگونی نسبی برخوردار بوده است، یعنی بدون وجود یك كلانشهر یا متروپل اصلی كه همه فعالیت ها را به خود جذب كند و بر شبكه تاثیر خاصی بگذارد، ارتباط ارگانیكی بین شهرهای كوچك و بزرگ هر منطقه ازیك سو و شهرها و مراكز روستایی آنها از سوی دیگر برقرار بوده است. به عبارت دیگر هر منطقه شهر اصلی خود را دارا بود كه عملكردهای مربوطه را انجام می داد و از طریق این مراكز منطقه ای بود كه هر منطقه با پایتخت در تماس قرار می گرفت.

در شبكه شهری پیش سرمایه داری ایران مناطق از نظر روابط عملكردی بین شهر و روستا در زمینه خدمات و تولید، كم و بیش مشابه بودند، هر چند از نظر جغرافیایی هر یك ویژگی های خاص خود را داشتند. بنابراین هیچ منطقه ای بر دیگر مناطق امتیاز فوق العاده ای نداشت، جز پایتخت كه آن هم در موارد خاصی بنابر موقعیت شهر و قدرت دستگاه حاكمه اهمیت بیشتری می یافت. زیرا با تغییر مداوم محل پایتخت (با تعویض هر سلسله حكومتی) امكان رشد بیش از حد یك پایتخت خاص از میان می رفت. در نتیجه این یكنواختی، جابجایی چندانی از لحاظ نیروی كار یا جمعیت یا سرمایه در كل شبكه دیده نمی شد. (همان ماخذ، ص 117 و 121)

به دنبال تغییرات وسیعی كه در آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی در كشوربه وجود آمد و به دنبال دگرگونی شرایط اقتصادی و اجتماعی نظام كاركرد شهرها رو به تغییر گذاشت. پیدایش كلانشهر ملی، كلان شهرهای منطقه ای و تشدید تباینات منطقه ای به علت سرمایه گذاری ها و وابستگی به سرمایه داری پیرامونی، خصوصیات فضایی جمعیت شهری ایران را تغییر داده و در تغییر كاركرد و نقش شهرها موثر واقع گردید.

توسعه روابط سرمایه داری، عمده شدن صادرات نفت، تمركز سرمایه در شهرها، تشدید جریان سرمایه گذاری در آنها به خصوص در شهرهای بزرگ تغییر الگوهای تولید و مصرف، افزایش حجم واردات تولید خارجی، تغییر در نحوه استخراج مازاد اقتصاد محلی به دنبال انجام اصلاحات ارضی، توسعه شبكه ارتباطی و ; تغییرات عمده ای در ساخت اشتغال، تولید و كاركرد شهرها به وجود آورده شهرها ضمن تغییر در كاركرد خود، فعالیت جدیدی در زمینه خدمات آموزشی، فرهنگی، بهداشتی، درمانی و ; پیدا كردند.

موقعیت و جاذبه های ناحیه ای- منطقه ای آنها با بهره مندی از این فعالیت ها افزایش یافته و در سازماندهی فضای ملی نقش فعالی را بر عهده گرفتند. به دنبال این تغییرات، ارتباط ارگانیكی شهر اصلی با منطقه نفوذ خود دچار دگرگونی شده و بسیاری از شهرها كه كاركرد اصلی آنها استخراج مازاد اقتصاد محلی بود، علت وجودی خود را از دست دادند. (نظریان، اصغر- «جغرافیای شهری ایران»-1374- ص 177)

در حال حاضر خصوصیات فضایی- جمعیتی شبكه شهری ایران را به گونه ذیل می توان خلاصه كرد:

1- در كل شبكه شهری ایران مسئله كلانشهری و تمركز متروپل به وضوح به چشم می‌خورد. به نحوی كه وجود متروپل تهران از نظر فضایی- جمعیتی، عملكردی و غیره همه شبكه را تحت تاثیر خود قرار داده و در شبكه هیچ گونه رقابتی در این زمینه نسبت به تهران دیده نمی شود.

2- به طور كلی در نقاطی كه یك شهر بزرگ به وجود آمده است (مانند اصفهان، مشهد، تبریز) كه خود حاصل شرایط تاریخی، اقتصادی و اجتماعی بوده است، شهر بزرگ دیگری به چشم نمی خورد و این كلانشهر همه فعالیتها و رشد عمده منطقه را در زمینه های مختلف به خود اختصاص داده است. (اعتماد، گیتی و دیگران- «شهرنشینی در ایران»- 1363-ص 121)

3- گرایش به افزایش جمعیت در شهرهای بزرگتر و افزایش تعداد شهرهای كم جمعیت، اولی بر مبنای سیاست اقتصادی و دومی بر مبنای سیاست اداری كشور نمایان است.

4- شهر تهران خارج از ترتیب نظام شهری در كشور به عنوان شهر برتر یا شهر نخستین تفوق و برتری خود را در زمینه های مختلف اقتصادی – اجتماعی حفظ كرده است. بدین ترتیب كشور ایران مثل اكثر كشورهای جهان سوم دارای الگوی نخست شهری است.

5- شهرهای بزرگ كشور همچون مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، اهواز، كرمانشاه و قم با فاصله بیشتر در سطحی پائین‌تر از تهران و در سطحی بالاتر از ترتیب شهرها از پایین به بالا قرار گرفته اند. به عبارت دیگر این 7 شهر از شهر بالادست خود (تهران) و شهرهای پایین دست خود بریده اند و در نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران گسستگی به وجود آورده اند. بدین ترتیب به تدریج زمینه های لازم برای پیوستن به شبكه جهانی و دایره سرمایه داری جهانی در سطوح بالای سلسله مراتب شهری نمایان می گردد. و شهر تهران با گرایش به تمركز و برتری در سطح ملی ضمن حفظ ارتباط با چند شهر بزرگ داخلی و با پولاریزاسیون كامل شبكه شهری در سطح ملی مجموعه عوامل رشد را به خود اختصاص داده و با پیوند با مادر شهرهای جهانی موقعیت خود را در سطح جهانی به ضرر نظام شهری در سطح ملی تحكیم می بخشد. (نظریان- اصغر- «جغرافیای شهری ایران»- 1374- ص 164)

اشكال شبكه شهری در ایران و علل پیدایش آن

در سیستم شبكه شهری ایران 3 شكل قابل شناسایی است كه به شرح ذیل می باشند:

1-سیستم شبكه شهری خطی

مصداق بارز شبكه شهری خطی، شهرهای سواحل دریای خزر است. این سیستم در درون خودش 2 شبكه انشعابی دارد كه این 2 شبكه به شكل شعاعی هستند. از جمله شهر رشت به شكل شعاعی با شهرهای بندرانزلی، خمام، كوچصفهان، رودبار، فومن و صومعه سرا و .. در ارتباط است و همچنین شهر ساری نیز با شهرهای قائم شهر، بابل، نكا، بهشهر و ; ارتباط به شكل شعاعی دارد. در حقیقت به وجود آمدن این شبكه های انشعابی به نوعی سرریز عملكردی شبكه خطی به كانونهای فرعی است.

هر چند كه به وجود آمدن شبكه خطی در امتداد سواحل یك امر اجتناب ناپذیر است اما تا قبل از كشیدن شدن جاده كناری در زمان رضا شاه در امتداد ساحل دریای خزر وضعیت اروهیدروگرافی منطقه به عنوان یك عامل طبیعی بازدارنده (كوتاه بودن مسیر رودخانه ها از سرچشمه تا مصب) مانع به وجود آمدن ارتباطات افقی (ایجاد شبكه خطی) گردیده و ارتباطات عمدتا به صورت عمودی (ارتباط سكونتگاه ها با پسكرانه هایشان در كوهستان البرز) بوده است. لیكن پس از احداث جاده كناری ارتباطات افقی بین ساكنین استان های گیلان و مازندران بیشتر شده و باعث گسترش شبكه شهری به شكل خطی شده است.

2-سیستم شبكه شهری شعاعی (منظومه ای)

در این سیستم یك شهر بزرگ موقعیت مركزی یافته و منظومه ای از شهرهای كوچك در اطراف آن شكل می گیرند. متناسب با شرایط طبیعی و محیطی دسترسی هایی از شهر مركزی به نقاط درجه 2 و 3 برقرار می شود تا این نقاط با مركز در ارتباط باشند. این شكل از سیستم شبكه شهری الگویی است كه در ایران نمونه های زیادی از آن را داریم.

از جمله شهرهای استان های همدان، خوزستان، شیراز، آذربایجان شرقی، لرستان و ; همگی به صورت شعاعی شكل گرفته اند.

پیدایش الگوی شبكه شهری شعاعی در درجه اول تابعی است از شرایط جغرافیایی (خصوصا توپوگرافیكی) و در درجه دوم تابعی است از شبكه ارتباطات و دسترسی ها و در درجه سوم عملكرد شهر مركزی. الگوی شعاعی استان گیلان تا حدود زیادی از شرایط جغرافیایی تبعیت نموده الگوی شعاعی استان خوزستان خصوصا در محور جنوب و جنوب شرقی استان تابعی است از ارتباطات برون مرزی (كه عمدتا بر پایه اقتصاد نفت و اقتصاد تجاری است) و الگوی شعاعی اصفهان نیز تابعی است از فعالیت های آموزش عالی (دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه آزاد واحد نجف‌آباد و خوراسگان خصوصا در محور شمال غرب و جنوب شهر اصفهان و فعالیت های كشاورزی واقع در محور غرب و فعالیت های صنعتی (فولاد مباركه در محور جنوب غربی شهر مركزی) بوده است.

3-سیستم شبكه شهری قطاعی

در این سیستم، شبكه ای از شهرها در امتداد كریدورهایی از شهر مركزی تشكیل می شوند. چیدمان شهرهای استان تهران نمونه ای از این شكل شبكه شهری را به نمایش می گذارد به عنوان مثال محورهای كرج، شهریار، رباط كریم، ورامین،رودهن قابل ذكر هستند.

سخن پایانی

در پایان این پژوهش یادآور می گردد آنچه كه بیش از هر چیز در نظام شهری ایران به مانند بسیاری از كشورهای جهان سوم به چشم می آید رشد ماكروسفالی پایتخت همراه با زیرساخت نسبتا ضعیف اقتصادی (عملكرد عمدتا خدماتی) است كه این رشد غیر معقول و شتابزده نه تنها در مقیاس منطقه ای بلكه در مقیاس ملی، شبكه شهری كشور را متاثر كرده است.

همچنین نقش شهرهای كوچك و میانی در نظام شهری ایران بسیار كم رنگ بوده و جز در مواردی خاص عملكردی در سطح موقعیت «شهر» ندارند اغلب شهرهای مذكور به صرف افزایش جمعیت موقعیت شهری یافته و فاقد زیر ساخت لازم برای زندگی شهری هستند.

لذا بررسی و شناخت دقیق شبكه شهری ایران به عنوان یكی از اولویت های اولیه در نظام برنامه ریزی كشور ضرورت داشته همچنین بررسی كامل و واقع بینانه ای از وضعیت سلسله مراتبی عملكرد شهرها در سطوح ملی و منطقه ای از اهمیت فراوانی برخوردار است. تا زمینه های انتقال آن بخش از عملكردهایی كه نیاز به مقیاس كوچكتری از جمعیت داشته و یا نیازمند ارتباط مستقیم و روزمره با سازمان های مسقر در پایتخت یا متروپل های منطقه ای را ندارند، به شهرهای كوچكتر فراهم گردد. بدیهی است توزیع متعادل جمعیت و عملكردها در سطح كشور بسیاری از مشكلات ناشی از تراكم و تمركز در زمینه های مختلف همچون مسكن، اشتغال، آمد و شد و ; را حل خواهد نمود.

فهرست منابع فارسی و انگلیسی

اعتماد، گیتی و دیگران- «شهرنشینی در ایران»- انتشارات آگاه- 1363
پاپلی یزدی، محمدحسین و حسین رجبی سناجردی- «نظریه های شهر و پیرامون»- سمت- 1382
توفیق، فیروز- «شبكه شهرها و خدمات جلد اول- مبانی نظری و ادبیات موجود»- مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران- 1376
جزوات درسی آقای دكتر محمدتقی رهنمایی
خیرآبادی، مسعود- «شهرهای ایران»- ترجمه حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی- نشر نیكا- 1376
سینجر، پل- «اقتصاد سیاسی شهر»- ترجمه فرخ حسامیان- نشر ایران- 1358
شكویی، حسین- «دیدگاه های نو در جغرافیای شهری»- انتشارات سمت- 1373
عظیمی، ناصر- «پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری»- نشر نیكا- 1381
عظیمی، ناصر- «طرح های كالبدی ملی- روش شناسی شبكه سكونت گاه‌ها»- مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران- 1382
نظریان، اصغر- «جغرافیای شهری ایران»- انتشارات دانشگاه پیام نور- 1374
هیلهورست، ژوزف- «برنامه ریزی منطقه ای»- ترجمه غلامرضا شیرازیان و دیگران- سازمان برنامه و بودجه- 1370
Meyer, lain & Huggett Richard- “Settelment”- Harper and Raw- 1981.
Short, J. R- “The urban order”- Black well- 1996

برای دریافت پروژه اینجا کلیک کنید