تحلیل و بررسی کتاب های مجالس صوفیه

چکیده:

مجلس گویی در تصوّف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ در واقع بسیاری از  تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل شده است.  پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که دربار? مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیر،  که درکتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده و در مورد مجالس برخی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمّد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد، که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
در این پژوهش، پس از بیان مبادی تحقیق، در فصل دوم، به بررسی سابق? وعظ در اسلام و روش های سخنوری و مجلس گویی صوفیان پرداخته می شود و انگیز? برگزاری این مجالس که عبارتند از ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن، و وصیت کردن بیان می گردد؛ همچنین محل برگزاری مجالس ابوسعید که عبارت از خانقاه، مدرسه، مسجد و مزار است و مکان برگزاری مجالس او که نیشابور، مهنه، طوس، سرخس و مرو است و نیز مجالس جلال الدین محمّد مولوی که در قونیه برگزار می شده است، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زمان برگزاری مجالس اعم از روزها و اوقات، همچنین ترتیب مجالس که هم به صورت منظم( ادواری) و هم به صورت غیر منظّم برگزار می گردیده، بررسی می شود.
در فصل سوم، که به بررسی واعظان اختصاص یافته است، موضوعاتی از قبیل: سخنران مقیم و مدعو، هیأت ظاهری سخنران، وسیل? جلوس، که عبارت از منبر تخت وکرسی بوده است و طرز قرار گرفتن سخنران، نحو? شروع و ختم سخن که شامل قرائت قرآن، خواندن خطب? عربی، مناجات، صلوات و ... می شود و حالات درونی سخنران از قبیل قبض و بسط، ضمیرخوانی و بیخود شدن، مورد بررسی قرار می گیرد.
 در فصل چهارم، محتوای سخنان واعظان، که در برگیرند? موضوعاتی نظیر ارشاد مریدان، تفسیرِ قرآن و احادیث، تبلیغ شریعت، فرمان دادن، کرامت، درخواست بخشش، وصیّت کردن، شرح مسائل عرفانی و ... است، بحث می شود؛ همچنین زینت های سخنوری، مانند: آیات قرآن، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار فارسی عربی، ضرب المثل ها، حکایات عامیانه، و حکایات انبیاء و اولیاء مورد بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زبان مجالس که شامل: زبان خطابه و محاوره است، و همچنین واژگان و ترکیبات به کار برده شده در این مجالس و ایجاز و اطناب کلام مطرح می گردد.
در فصل پنجم، به بررسی مستمعانِ این گونه مجالس و طرز قرار گرفتن، تعداد حاضران، شهرهای مستمعان، گروه های اجتماعی، گروههای سنّی اعمّ از نوجوانان، جوانان، کهنسالان، و نیز جنسیّت مستمعان از نظر مرد و زن بودن می پردازد و به وضعیّت حاضران که عبارت است از شنونده، سؤال کننده و درخواست کننده و همچنین، یادداشت برداری مستمعان، و حضور مخالفان و معاندان در مجالس، و سرانجام به تحوّل درونی شنوندگان پرداخته می شود.

                                          
فهرست مطالب
                           
پیشگفتار    أ
فصل اول: مبادی تحقیق
شرح پایان نامه    2
الف)تعریف موضوع    2
ب) سابقه تحقیق    3
ج) کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی)    4
د) سؤالات پژوهشی    4
هـ) روش تحقیق    4
فصل دوم: آیین وعظ
2-1 تاریخ وعظ در اسلام    6
2-2 روش های سخنوری و وعظ    15
2-3 وعظ صوفیان    21
2-3-1 قدمت مجالس صوفیه    28
2-4 انگیزه ها    46
2-4-1 ارشاد کردن    46

2-4-2 معرفت گفتن    48
2-4-3 وصیّت کردن    50
2-5 محل برگزاری مجالس    51
2-5-1 مسجد    51
2-5-2 مدرسه    53
2-5-3 خانقاه    54
2-5-4 مزار    58
2-5-5 مشهد مقدس    59
2-6 مکان برگزاری    61
2-6-1 نیشابور    61
2-6-2 مهنه    63
2-6-3 طوس    65
2-6-4 مرو    66
2-6-5 سرخس    67
2-7 زمان برگزاری    69
2-7-1 روزها    69
2-7-2 اوقات    70
2-8 ترتیب    71
فصل سوم: واعظان
3-1 سخنران مقیم و مدعو    74
3-2 هیأت ظاهری سخنران    75
3-3 وسیله جلوس    76
3-4 طرز قرار گرفتن سخنران    79
3-5 نحوه شروع و ختم مجالس    80
3-6 حالات درونی سخنران    83
3-6-1 قبض و بسط    83
3-6-2 ضمیرخوانی    86
3-6-3 بیخود شدن    90
فصل چهارم: سخنان واعظان
4-1 محتوا    93
4-1-1 ارشاد مریدان    93
4-1-2 تفسیر قرآن    97
4-1-3 تفسیر حدیث    100
4-1-4 تبلیغ شریعت    102
4-1-5 فرمان دادن    103

4-1-6 کرامت    105
4-1-7 درخواست بخشش    109
4-1-8 وصیّت    111
4-1-9 شرح مسائل عرفانی    113
4-1-10 مناجات    114
4-1-11 شطحیات    115
4-1-12 طنز    117
4-2 زینت های سخنوری    118
4-2-1 آیات قرآن    119
4-2-2 احادیث    122
4-2-3 اقوال بزرگان    126
4-2-4 اشعار فارسی    128
4-2-5 اشعار عربی    133
4-2-6 ضرب المثل ها    135
4-2-7 حکایات    137
4-2-7-1 حکایات انبیاء و اولیاء    141
4-3 زبان    143
4-3-1 زبان خطابه و زبان محاوره    143
4-3-2 واژگان    146
4-3-3 ترکیبات    148
4ـ3ـ4  ایجاز و اطناب    150
فصل پنجم: مستمعان
5-1 طرز قرار گرفتن    153
5-2تعداد حاضران    156
5-3 شهرهای حاضران    158
5-4 گروه های اجتماعی    159
5-5 سنّ مستمعان    162
5-6 جنسیت مستمعان    164
5-7 وضعیت حاضران    166
5-8 یادداشت برداری    170
5-9 مخالفان و منکران    173
5-10 تحول درونی شنوندگان    175
 فصل ششم: نتیجه گیری
نتیجه    179
منابع و مآخذ    195



منابع و مآخذ

الف) کتابها :

1-    قرآن کریم: ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
2-    آیتی، محمد ابراهیم و محمد باقر شریعتی سبزواری،: سرمایه سخن، تهران: اداره کل اوقاف، 1339.
3-    ابن جوزی، ابوالفرج: تلبیس ابلیس، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368.
4-    ابوروح، جمال الدین: حالات وسخنان ابوسعید ابی الخیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم،  تهران: سخن، 1384.
5-    ابوسعید ابی الخیر: مقامات کهن و نو یافته ابوسعید ابی الخیر ← شفیعی کدکنی، محمد رضا : چشیدن طعم وقت(از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر).
6-    احمدی، سید احمد: اصول و روش های تربیت دراسلام، چاپ دوم، اصفهان: نشرجهاد دانشگاهی، 1368.
7-    افشار، ایرج: مقدمه فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه← محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه.
8-    افلاکی، شمس الدین احمد: مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب، 1362.
9-    الفا خوری، حنا: تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمدآیتی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس، 1381.
10-    انصاری، خواجه عبدالله: طبقات الصوفیه، به کوشش حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، 1362.
11-    انصاری، قاسم: مقدمه دفاعیات عین القضاه همدانی)ترجمه شکوی الغریب(← عین القضاه همدانی: دفاعیات عین القضاه همدانی، ترجمه شکوی الغریب.
12-    باخرزی، یحیی بن محمد: اورادالاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران، 1345.
13-    برتلس، یوگنی ادوارد ویچ: تصوف و ادبیات تصوّف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر، 1356.
14-    بقلی شیرازی، روز بهان: عبهرالعاشقین، به تصحیح هنری کربین و محمد معین، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه،1337.
15-    بهاءالدین ولد: معارف، با مقدمه و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: طهوری، 1352.
16-    بهار، محمد تقی: سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ نهم، تهران: نشر بدیهه، 1376.
17-    پاشا صالح، علی: آداب سخن، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1338.
18-    پورنامداریان، تقی: داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1364.
19-    ــــــــــــــــــ : رمز و داستانهای رمزی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
20-    جامی، نورالدین عبدالرحمن: نفحات الانس من حضرات القدس، به تصحیح و مقدمه محمود عابدی،  تهران:انتشارات اطلاعات، 1370.
21-    حجتی کرمانی، علی و سید محسن امین،: سیره معصومان، چاپ دوم، تهران: سروش، 1376.
22-    حسینی، سید علی اکبر: سیری اجمالی در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: دفتر فرهنگ اسلامی،  1372.
23-    ـــــــــــــــــــــــ؟: حدودالعالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران:  انتشارات دانشگاه تهران 1340.
24-    حقیقت (رفیع)، عبدالرفیع:  تاریخ عرفان و عارفان ایرانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات کومش، 1375.
25-    حلبی، علی اصغر: مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات اساطیر، 1376.
26-    خرقانی، ابوالحسن: نورالعلوم، به کوشش عبدالرفیع حقیقت (رفیع)، تهران: کتابخانه بهجت، 1359.
27-    خطیبی، حسین: فن نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار، 1375.
28-    دامادی، سید محمد : ابوسعید نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
29-    دهخدا، علی اکبر: امثال و حکم، تهران: امیرکبیر، 1352.
30-    دی.لوئیس، فرانکلین: مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمه فرهاد فرهمند پور، تهران: نشرثالث، 1383.
31-    رازی، نجم الدین: مرصاد العباد، تصحیح: محمد امین ریاحی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
32-    رامپوری، غیاث الدین : غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر، 1363.
33-    رستگار فسایی، منصور: انواع نثر فارسی، تهران: انتشارات سمت، 1380 .
34-    رکنی، محمد مهدی: مقدمه لطائفی از قرآن کریم(برگزیده از کشف الاسرار عده الابرار)، چاپ نهم،  مشهد: نشر آستان قدس رضوی، 1377.
35-    ریاحی، محمد امین: تعلیقات مرصاد العباد، ← رازی، نجم الدین: مرصادالعباد.
36-    ـــــــــــــــــــ : مقدمه بگشای راز عشق(گزیده کشف الاسرار میبدی)، چاپ دوم، تهران: نشر سخن، 1375.
37-    ـــــــــــــــــــ : مقدمه رساله الطیور، تهران:انتشارات توس، 1362.
38-    زرین کوب، عبدالحسین: ارزش میراث صوفیه، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر، 1380.
39-    ـــــــــــــــــــ : پلّه پلّه تا ملاقات خدا، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی، 1374.
40-    ــــــــــــــــــــ : تصوّف ایرانی درمنظر تاریخی آن، ترجمه مجد الدین کیوانی، تهران:  نشر سخن، 1383.
41-    زرین کوب، عبدالحسین : جستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، 1380.
42-    زیدان، جرجی: تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، چاپ دوم،  تهران : امیرکبیر،  1336.
43-    سپهر خراسانی، احمد: مقدمه ای در فن خطابه و تاریخ آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اشرافی، 1359.
44-     سدید الدین محمد غزنوی : مقامات ژنده پیل، به اهتمام حشمت موید، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
45-    سلماسی زاده، جواد: مقدمه مکتوبات و مجالس سبعه، تهران: اقبال، 1379.
46-    شبلی، احمد: تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران : نشر فرهنگ اسلامی،  1361.
47-    شریعتی سبزواری، محمد باقر: اصول و مبادی سخنوری، چاپ دوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
48-    شفیعی کدکنی، محمد رضا: تعلیقات اسرارالتوحید، ← محمدبن منور: اسرارالتوحیدفی مقامات شیخ ابی سعید.
49-    ـــــــــــــــــــــــــــ : چشیدن طعم وقت (از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر)، تهران: سخن، 1385.
50-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه اسرارالتوحید،← محمدبن منور: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید.
51-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر، ← جمال الدین ابوروح: حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر.
52-    ــــــــــــــــــــــــــــ : نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)، تهران: سخن، 1384.
53-    شمس الدین تبریزی: مقالات شمس، به کوشش محمد علی موحّد، تهران: نشر خوارزمی، 1377.
54-    شیمل، آنه ماری: تبیین آیات خداوند (نگاهی پدیدار شناسانه به قرآن)، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: فرهنگ اسلامی،  1376.
55-    صفا، ذبیح الله: تاریخ ادبیات ایران، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات فردوس، 1381.
56-    ــــــــــــــ : گنجینه سخن، چاپ سوم، تهران: امیر کبیر، 1353.
57-    عبدالباقی، محمد فؤاد: معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ دوّم، تهران: انتشارات اسلامی،1374.
58-    عطار نیشابوری، فرید الدین: تذکره الاولیاء، تصحیح رینولد الن نیکلسون، لیدن: اوقاف گیب، 1322.
59-    عنصر المعالی کی کاوس بن اسکندر بن وشمگیر: قابوس نامه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران:  بنگاه ترجمه و نشر کتاب،  1352.
60-    غنی،  قاسم:  تاریخ تصوف در اسلام،  چاپ دوم،  تهران: نقش جهان،  1330.
61-    فاضل، علی: مقدمه انس التائبین، تهران: طوس،  1368.
62-    فروزانفر، بدیع الزمان: رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوار، 1361.
63-    ـــــــــــــــــــــ : مقدمه رساله قشیریه، ← ابوالقاسم قشیری: رساله قشیریه.
64-    فروغی، محمد علی: آیین سخنوری، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار 1368.
65-    فلسفی، محمد تقی: سخن و سخنوری، چاپ پنجم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383.
66-    قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود: آثار البلاد واخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران : امیر کبیر، 1373.
67-    قشیری، ابوالقاسم: رساله قشیریه، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی،  1379.
68-    کاشانی، عزالدین محمود: مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح عفت کرباسی، محمد رضا برزگرخالقی، تهران: زوار، 1382.
69-    کیانی، محسن: تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری، 1380.
70-    گولپینارلی، عبد الباقی: مولانا جلال الدین، ترجمه توفیق هاشم پور سبحانی، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
71-    گوهرین، سید صادق: شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: انتشارات زوّار، 1380.
72-    لسترنج: جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چاپ سوم،  تهران:  علمی و فرهنگی، 1367.
73-    مایر، فریتس: ابوسعید ابی الخیر(حقیقت و افسانه)، ترجمه: مهرآفاق بابیوردی، تهران: نشر دانشگاهی، 1378.
74-    مجاهد، احمد: مقدمه مجموعه آثار احمد غزالی، تهران: دانشگاه تهران، 1358.
75-     محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به تصحیح و مقدمه ایرج افشار، چاپ دوم، تهران : انجمن آثار ملی، 1333.
76-    محمد بن منوّر: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی،  تهران:  آگاه، 1366.
77-    مدرس صادقی، جعفر: مقدمه مقالات مولانا(فیه ما فیه)، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، 1377.
78-    مولوی، جلال الدین محمد: فیه ما فیه، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چاپ هشتم، تهران؛ امیرکبیر، 1380.
79-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مجالس سبعه (هفت خطابه)، مقدمه: توفیق هاشم پور سبحانی، تهران:  نشر کیهان، 1356 .
80-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مکتوبات، تصحیح توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
81-    میبدی، ابوالفضل رشید الدین: کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، 1357.
82-    نخشبی، ضیاء الدین: سلک السلوک، تصحیح غلامعلی آریا، تهران: زوّار، 1369.
83-    نیکلسون، رینولدآلن: مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی، ترجمه و تحقیق آوانس آوانسیان، تهران: نشر نی، 1366.
84-    هاشم پور سبحانی، توفیق: مقدمه مجالس سبعه (هفت خطابه ) ← جلال الدین محمد مولوی: مجالس سبعه(هفت خطابه).
85-    هجویری، ابوالحسین علی بن عثمان: کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمود عابدی،  چاپ دوم،  تهران:  سروش 1384.
86-    هروی، نجیب مایل: مقدمه آداب المریدین، تهران: نشر مولی، 1363.
87-    همایی، جلال الدین : مقدمه ولدنامه، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، تهران: هما، 1367 .
88-    همدانی، عین القضاه: دفاعیات عین القضاه همدانی( ترجمه رساله شکوی الغریب)، ترجمه و تحشیه قاسم انصاری، تهران: کتابخانه منوچهری، 1360.
89-    یزدی، محمد: علی (ع) بر منبر وعظ، تهران: واحد تحقیقات اسلامی، 1361.
90-    یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، چاپ سوم، تهران: علمی، 1370.

ب) مقالات:

1-    برزگر، حسین : «ابو سعید ابی الخیر» ، مندرج در دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.صص40-42.
2-    پور جوادی، نصر الله: «لطائف قرآنی در مجالس سیف الدین باخرزی»، مندرج در مجله معارف، دوره هجدهم،  شماره یک،1380. صص 3-24.
3-    ــــــــــــــــــــ : « مجالس احمد غزالی با حضور یوسف صوفی»، مندرج در مجله معارف،  دوره نونزدهم،  شماره یک،1381.صص 3-20.
4-    جلالی پندری، یدالله: «ابوسعیدابی الخیر»، مندرج در دانشنامه ادب پارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، 1384. صص 135-141.
5-    درودیان، ولی الله: «اسرارالتوحید»، مندرج در دانشنامه ادب فارسی،به سرپرستی حسن انوشه،تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.صص 101-102.
6-    غلامرضایی، محمد: «مجلس گویی و شیوه های آن بر اساس مجالس سبعه مولانا»، در دست انتشار.
7-    فاضل، علی: «جُستاری نو در نثر تعلیمی صوفیه»، مندرج در محقق نامه، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهان بخش، تهران: انتشارات سینا نگار، 1380.صص 952-995.