دانلود بررسی عدالت خواهی و قانون گرایی در شعر مشروطه در pdf

چكیده :
ادبیات منظوم دوره ی مشروطه كه مقارن با شكل گیری جنبش مشروطه خواهی به وجود می آید، ادبیاتی است كه در آن تحولات سیاسی و اجتماعی و اوضاع فرهنگی ایران در دوره ی مشروطه ، به ویژه تلاش هاو كوشش ها ی مردم ایران برای رسیدن به حكومت قانون و عدالت و رهایی از نظام استبدادی، در آن انعكاس یافته است .
شاخص ترین درون مایه های شعر مشروطه عبارتند از : ازادی و حاكمیت ملت ، قانون و ضرورت استقرار آن، عدالت اجتماعی و ضرورت تعدیل فاصله های طبقاتی، وطن و ... ، كه این مضامین در شعر شاعرانی چون ادیب الممالك فراهانی ، محمد تقی بهار ( ملك الشعر)، فرخی یزدی ، ایرج میرزا كه از شخصیت های عمده ی شعری این دوره هستند ، نیز تجلی یافته است و این شاعران ، به مضامین سیاسی و اجتماعی ، بیشتر از مضامین غنایی پرداخته و شعرشان با زندگی مردم گره خورده است .
تداوم عدالت خواهی و قانون گرایی و سایر مضامین متاثر از شرایط نوین جامعه ، در شعر شاعران مذكور، توانست آغاز یك دگرگونی و انقلاب ادبی در آینده ی شعر فارسی را رقم بزند.
این پایان نامه كه در یك مقدمه و چهار فصل ، و هر فصل در دو بخش تنظیم شده است، در پی تبیین و بررسی زندگی و شعر و همچنین عدالت خواهی و قانون گرایی، كه از موضوعات شاخص ادبیات دوره ی مشروطه اند، در اشعار هر كدام از این چهار شاعر است .

واژگان كلیدی : عدالت, قانون ,عصر مشروطه


مقدمه
كلمه ی مشروطه و مشروطیت كه در معنی «حكومت متكی به قانون(1)» به كار می رود در فرهنگ های فارسی و عربی اشاره ای به آن نشده است. در لغت نامه دهخدا، ذیل این واژه ، آمده است:« این كلمه به وسیله ی تركان عثمانی وارد زبان فارسی شده و معنی آن حكومت قانونی به معنی «كنستی توسیون(2)» فرانسوی است».
پژوهشگران ایران و تركیه، این واژه را به معنی حكومت مبتنی بر قانون اساسی و نظام پارلمانی گرفته اند و آن را برگرفته از واژه ی انگلیسی «كنستیتوشنالیزم» دانسته اند(3).
واژه های مشروطه و مشروطیت در ایران به نظام حكومتی متكی به قانون و وقایعی اطلاق می شود كه به دنبال جنبش سال 1906/1324 پدید آمد(4) و هدف اصلی از ایجاد چنین نظامی ، حكومت مردم بر مردم و حصول «دموكراسی» بود تا مردم خودشان ، بر سرنوشت خویش،‌ حاكمیت یابند و در عمل و اندیشه و ابراز عقیده ، آزاد باشند و این اجازه را از كسانی كه می خواهند با تمایلات شخصی خود با سرنوشت دیگران بازی كنند، سلب كنند(5).
واژه مشروطه و مشروطیت، برای ایرانیان ، كلمه ای ناشناخته و مجهول بود. ظاهراً این واژه ، اولین بار به وسیله ی میرزاحسین خان سپهسالار – زمانی كه در دربار امپراطوری عثمانی در سال 1868 /1265 سفارت می كرد- به معانی حكومت مبتنی بر قانون، حفظ حقوق ملت و تحدید حقوق سلطنت و مشخص كردن تكالیف كارگزاران دولت ، بر ایرانیان معرفی شد(6).
حال، به ریشه لغوی واژه ی «مشروطه» می پردازیم؛ در مورد ریشه ی لغوی این واژه ، میان پژوهندگان اختلاف نظرهایی وجود دارد و اغلب نویسندگان ایرانی دوره ی انقلاب مشروطه، از ریشه واقعی این كلمه فاصله گرفته و اعتقادشان بر این است كه این واژه از ریشه عربی «شرط» است(7). و منشأ این خطا ، آن بوده است كه به زعم آنان، تحدید حكومت نوبنیاد، با شرایط و حدّ و مرزهایی صورت می گیرد كه قانون تعیین می كند(8) . حال آن كه ریشه ی «شرط« برای مشروطه، مورد قبول مشروطه خواهان واقعی غرب گرا نبود. زیرا به اقرار و اعتراف تقی زاده و اكثر مورخان، واژه مشروطه، برگرفته از لفظ فرانسوی «لاشارت» یا «شارت» به معنی فرمان و قرارداد می باشد كه از اروپا به تركیه ی عثمانی راه یافته و پس از آن كه در آنجا لفظ مشروطیت را از این واژه ی فرانسوی ساخته اند، از آنجا وارد ایران و زبان فارسی شده است(9).
روشنفكران مشروطه خواه از مشروطیت ، همان تلقی را داشتند كه در اروپا رایج بود. آن ها مشروطیت را به معنی اصلاحات و تجدد می دانستند. اما تلقی مردم از مشروطیت و معانی آن یكسان نبود ، در نظر برخی مشروطیت عبارت بود از «تأسیس عدالتخانه و اجرای عدالت »، و در نظر برخی دیگر پیمودن «جاده ترقی و تجدد»؛ و در نظر عده ای دیگر، بازگشت به «طهارت و عدالت صدر اسلام»، و از دیدگاه اعیان و اشراف تهران، عبارت بود از «محدود ساختن اختیارات شاه» به وسیله قانون(10).
نگاهی به تاریخ مشروطیت در ایران
ما در این نوشته برآن نیستیم كه وارد بحث های مفصل و جزئی نهضت مشروطیت گردیم زیرا اولاً این كار به علت داشتن ابعاد گسترده ، بسیار دشوار است و ثانیاً هدف ما نیز این نیست. بلكه به صورت یك مقدمه ، اشاره ای گذرا به كلیات حوادث و خطوط اساسی و مهم رویدادهای سیاسی و انقلابی مردم و جامعه و مبارزات مشروطه خواهیم داشت و پس از آن به موضوع اصلی خواهیم پرداخت.
زمینه ها و عوامل پیدایش نهضت مشروطیت
برای بررسی تاریخ انقلاب مشروطیت، سخن گفتن از زمینه ها و عوامل ایجاد این انقلاب ، ضروری به نظر می رسد. در آستانه ی انقلاب مشروطیت، نظام سلطنتی شاهنشاهی قاجار، با استبداد فردی بر ایران حكمفرما بودند، شاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و نماینده ی تام الاختیار خدا و سایه یزدان بر روی زمین به شمار می رفت و مردم تابع قانونی بودند كه خود، هیچگونه نقشی در ایجاد آن نداشتند و تمام قوا، اعم از قانون گذاری و اجرایی و ... در اختیار پادشاه بود و در حقیقت فرمان او در حكم قانون و لازم الاجرا بود و سرپیچی كننده از آن مستوجب عقوبت و عذاب می گردید(11). سرجان ملكم،‌ نخستین فرستاده ی دولت انگلیس به دربار ایران ، در قرن نوزدهم، پادشاه ایران را یكی از مطلق ترین پادشاهان جهان دانسته است و علت آن هم این است كه او به درستی دریافته بود كه شاه ایران، از هیچ قانونی پیروی نمی كند و فردی مطلق العنان و صاحب اختیار بی چون و چرای مردم ایران است(12).
این وضع، در ایران ادامه داشت تا اینكه در دهه های پایانی حكومت ناصرالدین شاه اندك تكانی در بیداری مردم ظاهر گردید و اصلاح طلبان و روشنفكران و تعلیم گرفتگان دانشگاه های فرنگ و موسسه های آموزشی جدید ایران، تنها علاج دردهای مزمن نظام مستبد ایران را در حكومت قانون دانستند(13) و فقدان قانون را از بزرگترین نقص های ایران به شمار آوردند(14). چنان كه مستشارالدوله(15) ، در سال 1287 هـ .ق/ 1249هـ .ش (حدوداً سی و هفت سال پیش از اعلان مشروطیت)، با انتخاب نام «یك كلمه» بر رساله ی خود ، كه منظورش از یك كلمه ، «قانون» است؛ تنها راه نجات ایران را در یك كلمه یعنی «قانون» خلاصه می كند(16). و در آن از آزادی عقیده، بیان، قلم، اجتماعات، احزاب ، تساوی همه در برابر قانون و ... سخن می گوید(17) . و طبق نوشته ی عباس میرزا ملك آرا، برادر كوچكتر ناصرالدین شاه، خود ناصرالدین شاه نیز به این نتیجه رسیده بود كه وجود قانون از ضروریات كشور است. او می نویسد كه ناصرالدین شاه در موقع برگشت از سفر اروپا گفته بود:« در این سفر، آنچه ملاحظه كردیم تمام نظم و ترقی اروپ به جهت این است كه قانون دارند. ما هم عزم خود را جزم نموده ایم كه در ایران قانونی ایجاد نموده، از روی قانون رفتار نماییم. شما بنشینید و قانونی بنویسید.»(18) ملك آرا در ادامه می افزاید:«هیچیك از ماها كه چیزی می فهمیدیم، نتوانستیم عرض كنیم كه بند اول قانون، سلب امتیاز و خودسری از شخص همایون است و شما هرگز تمكین نخواهید فرمود. لاعلاج همه، بلی بلی گفتیم (19) ».
هرچند، این نوشته ی ملك آرا، پایبندی ناصرالدین شاه به قانون را ثابت نمی كند. اما تا حدی مبین این واقعیت است كه گرایش و علاقه به قانون و تاكید بر ضرورت وجود آن، حتی از اوایل پادشاهی وی، از عمده ترین مبانی نظری اصلاح طلبان بوده است. چنانكه، اولین مرد اصلاح طلب تاریخ ایران- اگر از قائم مقام فراهانی بگذریم- میرزا تقی خان امیركبیر، دست پرورده ی نیك و آگاه و صادق قائم مقام بود كه در عهد ناصری، با استفاده از موقعیت حساس و امكانات استثنائی كه بدست آورده بود، با قاطعیت و شجاعت كه خاص اینگونه مردان است، به تغییرات اساسی و بنیادی و مفید بسیاری در جامعه ی خفته و منحط و استعمار زده ی آن روز ایران دست زد و به نتایج و پیامدهای ناخوشایند فقدان قانون در ایران پی برد و بدنبال آن، سفرنامه نویسان با استفاده از مشاهدات خود در كشورهای بیگانه، با قانون و حكومت قانون، آشنا گردیدند(20).
این عوامل، در كنار زمینه ها و عوامل گوناگون دیگر، دست به دست هم دادند تا پدیده ی تاریخی به هم پیچیده ای به نام نهضت مشروطیت را به وجود آورند كه شرح مفصل آن ها در این مقدمه، نمی گنجد و ما برای آشنایی اجمالی با این عوامل، به طور خلاصه به مهم ترین آنها اشاره می كنیم.
مهم ترین عوامل ایجاد نهضت مشروطیت در ایران
1-    نابسامانی اوضاع ایران در اواخر عهد ناصری و بیداد حكام و كارگزاران حكومتی و بدنبال آن به ستوه آمدن مردم(21) .
2-    بحران مالی و فقر اقتصادی و فشار قحطی و گرسنگی و تشدید نا امنی ها(22).
3-    قانون گرایی و عدالت خواهی مردم ایران(23) .
4-    بی دانشی و بی تدبیری های عین الدوله و سخت گیری های او(24) .
5-    تدوین قانون اساسی و برقراری رژیم مشروطه در عثمانی(25) .
6-    بی دانشی و عدم اطلاع سیاسی و تاریخی و ... و ضعف و سستی مظفرالدین شاه وغارتگری ها و طمع ورزی های اطرافیان فاسد و ناشایست او(26).
7-    همگرایی عالمان دین، روشنفكران و تحصیل كردگان، بازرگانان و عامه ی مردم كه در ظاهر طبقات متفاوتی بودند اما برای نیل  به مقصودی مشابه تلاش می كردند(27).
8-    ظهور مردانی چون میرزا تقی خان امیركبیر و ایجاد مدرسه دارالفنون توسط او، میرزا ملكم خان ناظم الدوله صاحب روزنامه ی قانون و میرزا یوسف خان مستشارالدوله ، صاحب رساله «یك كلمه» در عهد ناصری(28).
9-    شكست روسیه از ژاپن در سال (1904 م / 1322 ق) و كاهش اعتبار سیاسی آن دولت و بدنبال آن، انقلاب روسیه و اعلام حكومت مشروطه در آن جا(29).
10-    اعطای امتیاز دخانیات ، به كمپانی انگلیسی در 28 رجب 1307 هـ .ق كه از نظر اقتصادی و مالی و اجتماعی و سیاسی به زیان كشور و مردم بود(30).
11-    نوگرایی و تجدد خواهی مردم ایران(31).
12-    انتقام جویی و خصومت بعضی از مالكان بزرگ و سران بختیاری با حكومت قاجاریه(32).
13-    مساعدت دولت انگلیس برای استقرار مشروطیت برای كاستن قدرت شاهان قاجار و برهم زدن نقشه های روسیه، جهت استقرار مجدد سیطره اش بر ایران(33).
14-    برقراری ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران با كشورهای اروپایی(34).
15-    انتشار نوشته ها و روزنامه های بیدارگری چون اختر، چاپ استانبول، حبل المتین ،‌ چاپ كلكته، پرورش، ثریا و حكمت، چاپ مصر و روزنامه قانون، چاپ لندن و همچنین نشر كتاب های طالبوف و سیاحتنامه ابراهیم بیگ و چكامه های وطنی(35).
 بدین ترتیب می بینیم كه عاملی واحد نمی تواند، پایه گذار و برانگیزنده ی یك جنبش اجتماعی مانند مشروطیت باشد بلكه تمام این عوامل و عواملی دیگر دست به دست هم دادند و به تدریج میل به تجدد و تحول و گرایش به حكومت قانون را در اذهان مردم ایران پرورش دادند و زمینه را برای انقلاب بزرگ مشروطیت فراهم ساختند.

منابع
1-    آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، تاریخ 150 سال ادب فارسی، جلد دوم،‌تهران: انتشارات زوار، چاپ ششم، 1375.
2-    استعلامی،‌محمد، ادبیات دوره ی بیداری و معاصر، تهران: انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران، چاپ اول، 1354.
3-    بهار، محمد تقی، دیوان اشعار، به كوشش محمد ملك زاده، تهران: نشر علم، چاپ اول،‌1381.
4-    پزشك، منوچهر، ایرج میرزا و مسؤلیت حرفهایش، تهران، كتاب پاژ، چاپ ششم،‌1371.
5-    شفیعی كدكنی، محمد رضا، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما،‌ترجمه حجت الله اصیل، تهران: نشر نی، چاپ اول،‌1378.
6-    شكیبا، پروین، شعر فارسی از آغاز تا امروز، تهران: انتشارات هیرمند، چاپ اول، 1370.
7-    مدرسی، فاطمه، سیر مشروطه خواهی در ادبیات و شاعران دوره مشروطه، گفتارهایی درباره ی انقلاب مشروطیت و هویت ملی در ایران، به اهتمام حسین گودرزی ، تهران: انتشارات تمدن ایرانی، چاپ اول، 1385.
8-    محموب، محمد جعفر، تحقیق در احوال و آثار و افكار و اشعار ایرج میرزا و خاندان و نیاكان او، تهران: نشر اندیشه، چاپ سوم، 1353.
9-    یا حقی، محمد جعفر،‌ چون سبوی تشنه، تاریخ ادبیات معاصر فارسی، انتشارات جامی،‌چاپ سوم، 1375.
10-    یان ریپكا، با همكاری اوتاكار كلیما و دیگران،‌تاریخ ادبیات ایران، جلد دوم، ترجمه دكتر ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات سخن، بدون نوبت چاپ، 1382.
11-    هـ. سبحانی،‌توفیق، تاریخ ادبیات 4، رشته ادبیات فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور،‌چاپ پنجم، 1374.
12-    یوسفی، غلامحسین،