مقاله و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه تحت pdf

توضیحات

 مقاله و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه تحت pdf دارای 33 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه تحت pdf  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه تحت pdf،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه تحت pdf :

و معرفت از رابطه جامعه دیدگاه نهج البلاغه

مقدمه

آثار قلمى و بیانى نخبه‏گان و فرهیخته‏گان همیشه مورد توجه پژوهشگران و محققان بوده است؛ از این رو تلاشگران عرصه تحقیق در پى كنكاش و جستجو در آثار شفاهى، كتبى و حتى رفتارى آنان بوده و هستند. از جمله این آثار، سخنان گوهربار بجاى مانده از امام بیان و اندیشه، یعنى أمیر مؤمنان على بن أبى طالب علیه‏السلام مى باشد. به دلیل همین اهتمام عالمان، تاكنون با نگاه‏هاى متفاوت ادبى، فقهى، كلامى، عرفانى، تربیتى، فلسفى، سیاسى و;مورد تحلیل و بهره‏ورى علمى قرار گرفته است. و در این جستار كوتاه تلاش شده

است تا یكى از آثار برجسته آن حضرت از نگاه اجتماعى مورد مطالعه قرار گیرد، بنابراین، از بین آثار به جاى مانده از آن امام همام، كتاب شریف نهج البلاغه را برگزیده‏ایم و از میان حوزه‏هاى علوم اجتماعى، حوزه جامعه‏شناسى معرفت را انتخاب نموده و در پى درك و فهم رابطه عین و ذهن، و رابطه واقعیات خارجى اجتماعى و غیراجتماعى با ذهن، اندیشه و معرفت، مى باشیم؛ این كه آیا خارج بر معرفت تأثیر دارد؟ آیا ذهن و معرفت بر خارج تأثیر دارد؟ آیا تأثیر دو سویه است؟ آیا تأثیر از نوع علّى است یا از نوع اعدادى و اقتضایى مى باشد؟ سطح تأثیر كدام است، آیا فرد است یا كل افراد جامعه متأثر مى شوند؟ و پرسشهایى از این دست.

1) توضیحى كوتاه پیرامون جامعه‏شناسى معرفت
قبل از ورود به نگاه نهج البلاغه در مورد رابطه معرفت و جامعه، ضرورى است پیرامون مفاهیم كلیدى و مؤثر جامعه‏شناسى معرفت، مطالبى هر چند كوتاه داشته باشیم.

1ـ1) پیشینه تاریخى جامعه‏شناسى معرفت
جامعه‏شناسى معرفت، تقریبا از اواخر دهه 1920 به عنوان یك رشته علمى خاص به رسمیت شناخته شده است. با وجود عمر كوتاه، این حوزه از معرفت، به دلیل اهمیتى كه دارد مورد توجه محققان دقیق علوم انسانى، بخصوص پژوهشگران علوم اجتماعى قرار گرفته است.2 البته از نظرغیر كلاسیك این حوزه از معرفت دیرینه تاریخى طولانى دارد، و حتى به صورت مكتوب در آثار دانشمندان غربى، شاید بتوان ریشه آن را، در مكتوبات فرانسیس بیكن، نیز پیدا نمود.3 و بنظر مى رسد در میان دانشمندان شرقى، بخصوص اندیشمندان اسلامى، سابقه طولان‏یترى دارد و حتى از سطح عالمان شرقى دینى عبور نموده است و تا عمق كلام رهبران درجه اول دینى مى توان نشانى از آن را یافت؛ از این رو ما مدّعى هستیم حتى آن را در

كلام اولین پیشوا و رهبر دینى بلكه در كتاب دینى مى شود جستجو نمود، به همین جهت ما در تحقیق خویش متوجه یكى از قدیمى ترین متون دینى، یعنى نهج البلاغه شده‏ایم. و در میان كلام این دو گروه شرقى و غربى ـ اصل وجود رابطه را ـ مى توان، استخراج نمود.

در مقابل، برخى فیلسوفان كوشیده‏اند تا این رابطه را غیر ممكن جلوه دهند، البتّه تأثیرپذیرى ذهن از خارج را در سطح «قالب و صورت» پذیرفته‏اند، شاید یكى از انگیزه‏هاى مخالفت، پیامدهاى منفى قبول افراطى تأثیرپذیرى است كه منتهى به «نسبیّت» در معرفت مى گردد، به همین دلیل سعى دارند بگویند كه همه معارف مبتنى بر اصول ثابت مى باشند.4

2ـ1) نخبه‏گان حوزه جامعه‏شناسى معرفت
كارل ماركس، فیلسوف آلمانى (1883 ـ 1818)، بیشترین تأثیرپذیرى را به ذهن نسبت مى دهد و بیشترین تأثیرگذارى را براى خارج آن هم مربوط به روابط تولید مى داند. «لو كاج» فیلسوف مجارستانى را مى توان پیرو او دانست.5

بعد از او مى توان، نام «دوركایم» جامعه‏شناس فرانسوى (1917ـ1858) را ذكر كرد، كه مانند ماركس تأثیر خارج بر ذهن را بیشتر از تأثیر ذهن بر خارج مى دانست، البته در میان عناصر خارجى، به ساختار اهمیت مى داد. در این نگاه ـ اثربخشى ساختار به جاى اقتصاد ـ «موْس» جامعه شناس و انسان شناس فرانسوى (1950 ـ 1872) و «لوى برول»، انسان شناس و فیلسوف فرانسوى (1939 ـ 1857) با دوركایم هم‏عقیده بوده‏اند.6

سومین اندیشمندى كه مى توان وى را از طرفداران نظریه تأثیرگذارى عین بر ذهن به شمار آورد، «ماكس شلر» فیلسوف آلمانى (1928 ـ 1874) است، كسى كه در مصادیق عوامل خارجى توسعه داد، اگر چه مفهوم «زیرساخت» ماركس را نیز پذیرفت، ولى آن را حتى شامل نیروهاى غریزى نهادینه شده نیز مى داند.7
«مانهایم»، جامعه شناس آلمانى ـ انگلیسى (1947 ـ 1893)، دقیقترین و بلند پروازانه‏ترین شالوده منظم را براى تحلیل جامعه‏شناسى معرفت، فراهم آورده است، او نیز مفهوم «زیرساخت» را پذیرفت و شلر، در مصداق آن توسعه داد و در نتیجه شامل عوامل زیستى و عناصر روانى و حتى پدیده‏هاى معنوى نیز دانست.8

3ـ1) تعریف جامعه‏شناسى معرفت
اكثر كسانى كه در این باره مطلبى نوشته‏اند به جاى ارائه قواعد كلى تحلیلى، كه مطلوب پیشینیان بود، به طور فزاینده‏اى به مطالعات موردى ( Case studies ) متمركر شدند و لذا محصول و نتیجه این تلاش، بیشتر به صورت كاربردى است تا یك بحث تحلیلى، نظرى و كلان. حتى این روند مانع شكل‏گیرى یك تعریف جامع در مورد «معرفت» و «جامعه‏شناسى معرفت» شده است و كمتر كسى به خود جرأت داده است تا یك تعریف كامل ارائه دهد، مگر افرادى محدود، كه آن هم مبهم و غیر جامع مى باشد، مرتون در مورد «جامعه‏شناسى معرفت» چنین نوشته است: «جامعه‏شناسى معرفت بدوا به ارتباط دانش با دیگر عوامل وجودى در جامعه با فرهنگ مى پردازد.»9 و در مورد تعریف «معرفت» از تاوكل ( Tavakol )

مطالبى نقل شده است كه بیشتر به ذكر مصداق شبیه هست تا به تعریف منطقی؛ و آن عبارت است از این كه: «در فلسفه به أنحاى گوناگون، معرفت را تعریف كرده‏اند، أما از دیدگاه جامعه‏شناسى معرفت، مفاهیمى چون تفكر، آگاهى، ایدئولوژى، جهان‏بینى، باور، عناصر فرهنگى، هنجارهاى ارزشى، احساس‏هاى روانى، نگرش‏ها و ویژگیهاى شخصى را شامل مى شود.»10 البته این معناى گسترده بیشتر با واژه آلمانى ” Wissen ” سازگار است تا با معادل انگلیسى آن ” Knowlege ” و حتى نظریه پردازانى مانند ماركس و مانهایم به این مصادیق متعدد توجه نداشتند.11

اما تعریف مورد نظر در این مقاله عبارت است: «مطالعه و تحقیق درباره رابطه بین تفكر، آگاهى، دانش، ایدئولوژى، جهان‏بینى، باور، هنجارهاى ارزشى، احساس‏هاى روانى ونگرش‏ها و ویژگیهاى شخصى با عوامل خارجى و بیرونى، از نگاه نهج البلاغه.»

4ـ1) مؤلفه‏هاى تعیّن
عمده سخن در تأثیر خارج عین و جامعه بر ذهن است و الا در باره تأثیرگذارى معرفت و ذهن بر خارج اتفاق نظر وجود دارد، اگر چه در میزان تأثیر آن اختلاف است، از كمترین تأثیر در نگاه ماركسیست‏ها گرفته تا انكار خارج و تشخص بخشى به ذهن از دیدگاه ایده آلیست‏هاى افراطى، در این باره اظهار نظر شده است.
حال با توجه به تأكید كلام بر تأثیر پذیرى ذهن، در میزان، نحوه و سطح تأثیرپذیرى و در این كه عامل مؤثر خارجى كدام است و نوع معرفت اثرپذیر، بین صاحب نظران اختلاف وجود دارد. از این رو، براى درك دقیق محل بحث از نگاه نهج البلاغه ناچاریم ابتدا به مقوله‏هاى فوق بپردازیم.

1ـ4ـ1) عمق تعیّن
در بحث از عمق تعیّن، پژوهشگر به دنبال درك دو چیز است:
الف: آیا جامعه و خاستگاه اجتماعى و سایر عوامل بیرون ذهنى در خلق محتواى معرفت نقش دارد؟
ب: آیا عوامل خارجى و اجتماعى در شكل دادن و قالب بخشیدن محتوا تأثیر دارد؟
افرادى نظیر ماركس و دوركایم عمده توجه‏شان به تأثیرپذیرى محتوا جلب شده است ولى دیگران مثل شلر معتقدند كه عمده تأثیر عوامل خارجى در قالب و شكل معرفت است و در ایجاد و خلق محتوا چندان اثر بخش نیستند.12

2ـ4ـ1) درجه تعیّن
علاوه بر این كه لازم است بدانیم محتوا متأثر است یا قالب و شكل، ضرورى است بدانیم میزان شدّت تأثیرپذیرى چقدر است؟ آیا عوامل بیرونى به صورت ایجاد و علّیت در محتوا و شكل معرفت اثر دارند؟ یا عوامل خارجى در حدّ اقتضاء و یا شرایط، ایفاى نقش مى كنند؟ برخى علّ‏ینگر هستند و عده‏اى عوامل خارجى را در حدّ بسترساز و یا شرایط مؤثر مى دانند.13

3ـ4ـ1) سطح تعیّن
سخن در این است كه آیا أذهان افراد جامعه به صورت فردى تأثیر مى پذیرد یا از عوامل خارج از ذهن، ذهنهاى افراد جامعه و معرفتشان، بصورت جمعى و گروهى و یا حتى بصورت نسلى تأثیر مى پذیرد؟ نظریه پردازانى نظیر «ماكس وبر» تأثیرپذیرى را در سطح فردى مى دانند ولى افراد دیگر مانند «استیرنر» آن را در سطح نسلى مى دانند و ماركسیستها آن را در سطح طبقه.14

4ـ4ـ1) عامل مسلط در تعیّن
از جمله مسائل مهم در جامعه‏شناسى معرفت عبارت است از این كه؛ عامل مسلط چیست؟ كدامین عنصر از عناصر خارجى تأثیرگذار است و در بین تأثیركننده‏ها كدامین عامل، عامل مسلّط بوده و یا بیشترین تأثیر را دارد؟ در مورد عامل تعیّن، نه تنها بین نظریه پردازان اختلاف است بلكه این اختلاف خود را به صورت مكتب‏هاى متعدد و متفاوت نشان داده است و مكتب هایى نظیر: «مكتب جغرافیایى، مكتب تكنولوژیك، مكتب روان‏شناختى، مكتب معنویّون، مكتب چند عاملى، حلقه ماركسیستها و دیگر مكاتب» هر یك در میان عوامل متعدد، یكى را عامل مسلّط دانسته‏اند.15

5ـ4ـ1) آماج تعیّن
در مقابل عامل مسلّط، آماج قرار دارد، یعنى در مورد قبلى سخن در عنصر خاص تأثیرگذار بود، ولى در آماج به دنبال شناسایى عنصر یا عناصر خاص تأثیرپذیر مى باشند. مبنى بر این كه عوامل خارجى چه معرفتى از معارف را ایجاد مى كند و یا در شكل‏گیرى آن نقش دارد؟ آیا معرفت تجربى بیشترین اثر را مى پذیرند یا معرفت ایدئولوژیكی؟ یا هر دو دسته از معرفت تأثیرپذیرند؟ نسبى گرایان مطلق، معتقدند همه معارف و اندیشه حتى معرفت غیر تجربى متأثر از خارج ذهن و جامعه مى باشند.16
2) رابطه جامعه با معرفت از نظرگاه نهج‏البلاغه

بعد از بحث مختصر از مفاهیم كلیدى جامعه‏شناسى معرفت، به عنوان طلیعه و مقدمه مقاله، به رابطه عین و ذهن از منظر نهج‏البلاغه مى پردازیم. ابتدا، سؤالهاى أساسى را طرح نموده، سپس در پى یافتن پاسخ آن از نهج‏البلاغه به تفحص در این كتاب شریف مى پردازیم.
الف) از دیدگاه نهج‏البلاغه: آیا ذهن متأثر از خارج است یا خارج متأثر از ذهن و یا رابطه دو سویه است؟ عامل مسلط چیست؟ آماج تعیّن چگونه؟ سطح تأثیر را كدام مى داند؟ و عمق تعیّن را چطور؟

ب) آیا نهج‏البلاغه به معرفت نگاه وجود گرایانه دارد بدین بیان: تحصیل معرفت ==> جزء روح گردیدن ==> جزء وجود شدن ـ، یا نگاهى غایت انگارانه دارد یعنى: تحصیل معرفت ==> كسب و تحصیل وسیله‏اى براى قدرت ==> براى تحصیل جامعه‏اى آرمانى، یا هر دو رویكرد را با توجه به شرایط متفاوت، قبول دارد؟
ج) جایگاه و نقش اراده انسان در این تعامل جامعه با معرفت كجاست؟
براى یافتن پاسخ مناسب، تحقیق پیرامون موضوع را پى مى گیریم.

1ـ2) رابطه عین با ذهن و ذهن با عین
با مراجعه به نهج البلاغه به تحلیل و تبیین دیدگاه آن در مورد تأثیرپذیرى و تأثیرگذارى معرفت و دانش از خارج و بر خارج، مى پردازیم، لكن ابتدا به تأثیرپذیرى ذهن اشاره خواهیم نمود. سپس تأثیرگذارى آن را بررسى خواهیم كرد.

1ـ1ـ2) تأثیر جامعه بر ذهن
با تفحص و تحقیق در محتواى نهج‏البلاغه به دست مى آید كه پدیده‏هاى سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و تاریخى داراى هستى مى باشند و حتى داراى توان تأثیرگذارى بر روى ذهن هستند، حال با توجه به این اصل به بررسى هر یك مى پردازیم.

1ـ1ـ1ـ2) تأثیر پدیده‏هاى سیاسى و اجتماعى بر ذهن
حضرت على علیه‏السلام در توصیف و شرح ماجراى قتل عثمان، خلیفه سوم، به مسائلى اشاره مى كند كه در بحث ما مفید واقع مى شود، ایشان عامل قتل عثمان را رفتار خود او مى داند و چنین تبیین مى فرمایند:

17«او سیادت بدى برگزید كه خودكامگى و انحصارطلبى را پیشه كرد.»
آنگاه در تحلیل و نقد رفتار مردم مدینه و واكنش آنها به این خودكامگى و انحصارطلبى، آنان را، افرادى كه سریع متأثر شده و بر مبناى آن تصمیم مى گیرند معرفى مى كند، در نتیجه، واكنشهاى احساسى، پیامدى جز تولید ناهنجارى جدید، نخواهد داشت كه به صورت شورش اجتماعى و حركت‏هاى توده‏اى، بدون برنامه صحیح، بروز و ظهور خواهد كرد و لذا در این خصوص در نهج‏البلاغه چنین آمده است:

«شما نیز در برخورد با جریان واقعه، با بى تابى و ناشكیبایى رو به رو شدید، كه نیكو نبود و خدا خود، خودكامگى و ناشكیبایى را حكمى داده كه تحقّق مى یابد.»18
البته شاید خواننده محترم بعد از خواندن جملات فوق، در نقد ادعاى مقاله حاضر بگوید؛ از این كلام امام على علیه‏السلام در ارتباط با رابطه بین جامعه و معرفت، نمى شود استنباطى داشت، زیرا تمام كلام در اطراف رفتار سیاسى است، یكى از سوى حاكم، دیگرى از سوى مردم.

در جواب باید گفت: بعد از صدور رفتارهاى خودسرانه حاكم، بازخور و بازتاب آن یك رفتار فردى و روانى نبوده است، بلكه براى مردم بعد از مشاهده رفتارهاى انحصارطلبانه و اقتدارگرایانه مبتنى بر خودمحورى حاكم، این اندیشه و فكر تولید شد و یا از آن رفتارها این استنباط را نمودند كه، حاكم و هیأت حاكمه تلاش براى حفظ منافع مردمى نمى كند، و نه تنها حافظ منافع مادّى معیشتى آنها نیست بلكه در پى تغییر منافع اساسى و ریشه‏اى و بنیادین آنها مى باشد كه همان تغییر ارزشها و هنجارهاى مبتنى بر ارزش باشد. و از طرفى عموم مردم مدینه

و برخى شهرهاى اطراف تحت حكومت عثمانى، مسلمان بودند و با آموزه‏ها و گزاره‏هاى دینى آشنا بودند و حتى برخى عامل به آن بودند و یا لا اقل انتظار داشتند كه هیأت حاكمه كه مدعى خلافت رسول خداست، به اصول و ارزشها از همه پاى بندتر باشد. مشاهده این تعارض بین رفتار حاكم و اندیشه‏هاى دینى موجب گردید تا در ذهن مردم گزاره‏هاى دینى كه مردم مسلمان و امت اسلامى را به نهى از منكر و امر به معروف و نظارت اجتماعى دعوت مى كند تقویت شود و آن را عملى سازند و نهایت بعد از مخالفت‏هاى مكرر با رفتار هیأت

حاكمه، در نهایت اندیشه تعویض و تغییر حاكم در آنها تقویت شد و این جمع‏بندى اندیشه‏اى، یك رفتار عملى كه همان ترور حاكم بود را در پى داشت. پس این مناسبات اجتماعى موجود در مدینه ایده شورش انقلابى و رفتار دست جمعى مردم مدینه را رقم زد و عقیده به انقلاب و تغییر ساختار حكومتى و حتى تغییر صاحبان قدرت، متأثر از روابط سیاسى اجتماعى حاكم بر جامعه مدینه بود. و لذا خود حضرت على علیه‏السلام نیز بر این كه این رفتار عثمان یك رفتار تغییر دهنده بافت ارزشى و فرهنگى جامعه بود تصریح مى فرمایند و لذا مردم براى مقابله با این ناهنجاریهاى سیاسى، اجتماعى و حتى فرهنگى با توجه به معتقدات و باورها و معرفت پیشین خود مرتكب آن حركت ترور شدند، در این راستا در نهج البلاغه چنین آمده است:
«داستان بر این بود [در جریان عثمان] كه مردم ما، به زمامدارى گرفتار آمدند كه بدعت‏ها نهاد و خلق را به فریاد آورد. مردم اعتراض كردند سپس به خشم آمدند و سرانجام سر به شورش برداشتند و واژگونش كردند.»19

در جمله فوق، حضرت روند را به صورت فرایند نگاه مى كند نه به صورت یك حادثه دفعى و مقطعى، بلكه آن را یك امرى تدریجى كه در فراز و نشیب كنش و واكنش با توجه به معتقدات خود شكل گرفته است، مى بیند.
آرى آن حضرت، هم‏زمان با تحلیل و تبیین واقعیت‏هاى اجتماعى، سیاسى مدینه، یك داورى هم انجام مى دهد مبنى بر این كه نه رفتار و واكنش حاكم عاقلانه و مبتنى بر شریعت اسلام بود و نه واكنش مردم خردمندانه و مبتنى بر شریعت بوده است كه در قطعه اول كلام ایشان در ابتدا همین موضوع تصریح گردیده است.

2ـ1ـ1ـ2) تأثیر پدیده‏هاى تاریخى بر ذهن
امام على بن ابى طالب علیه‏السلام در ضرورت تأثیرپذیرى و درس‏آموزى و عبرت‏گیرى از تاریخ و پدیده‏هاى تاریخى مى فرماید:
«آرى در حوادثى كه حتى از سختیهاى آینده و رخدادهاى عظیم گذشته شما، اهمیتى بسیار كمتر داشته است، مایه‏هاى عبرت فراوانى وجود دارد. اما دریغ كه نه هر صاحب قلبى، داناست و نه هر خداوند گوشى، شنواست و نه هر چشم دارنده‏اى، بیناست; اى فرزند عزیزم، هر چند كه من به اندازه تمامى نسلهاى گذشته عمر نكرده‏ام، اما در كار و كردارشان نیك نگریسته‏ام، در اخبارشان اندیشیده‏ام، در میان آثار به جاى مانده‏شان گردیده‏ام، آنچنان كه خود یكى از آنان شده‏ام.»20

در جمله فوق شاهدیم كه تأثیرگذارى پدیده‏هاى تاریخى بر ذهن را كاملاً تصدیق مى كند، البته از بحث اراده انسان نباید غافل شد، زیرا این تأثیرپذیرى را مشروط به توجه و درس آموزى انسان نیز نموده است. شرح و بسط مربوط به دخالت اراده، درآینده خواهد آمد.
نكته دیگرى كه مى بایست به آن توجه نمود، مسأله نگاه غایت‏انگارى و نگاه وجودى به معرفت است، كه در جملات فوق هر دو نگاه مد نظر قرار گرفت، زیرا از یك سو مى گوید از معرفت براى ساختن آینده زندگى بشرى بهره بجویید، از سوى دیگر، مى فرماید چنان این معرفت تاریخى در من عجین شده است كه جزء وجود‏یام گردیده است.

3ـ1ـ3ـ2) تأثیر پدیده‏هاى اقتصادى بر معرفت و ذهن
آیا نهج البلاغه سهمى براى مسائل اقتصادى در تأثیرگذارى آن، بر اندیشه‏ها قائل است؟ آیا گروه‏هاى متفاوت اقتصادى را، به سبب تفاوت طبقاتى، داراى اندیشه متفاوت مى داند یا هیچ تأثیرى براى اقتصاد در شكل‏گیرى و یا محتواى معرفت قائل نیست؟

از برخى جملات نهج البلاغه استفاده مى شود كه اقتصاد و معیشت را، هر چند بصورت جزء العلّه یا لا أقل به صورت بستر ساز و زمینه ساز، مؤثر در اندیشه و معرفت مى داند و از این رو، بین رفتارهاى مبتنى بر هنجارها و ارزش‏هاى مقبول دینى یا حتى اجتماعى و توان اقتصادى رابطه قائل است خواه، رابطه مثبت، یا رابطه منفى، خواه رفاه عامل منفى باشد خواه فقر، هر كدام مى توانند تأثیرگذار باشند از این جهت، حضرت فرمودند:

«چون امكانات فزونى یابد، شهوت فروكش كند.»21
با توجه به معناى وسیع «شهوت» در ادبیات دین اسلام، كه شامل، بسیارى از نابهنجار‏یها و ضد ارزشهاى فكرى و رفتارى مى گردد، آن گاه این رابطه بین امكانات و كنترل شهوت، حرص، آز، تنگ نظرى و; را مى توان درك كرد، این رفتارها هم، ناشى از تحلیل، اندیشه و جهان بینى خاص مى گردد، و اندیشه و جهان‏بینى فرد نیز متشكل از دانش و معرفت فرد از اطراف، از جمله رابطه اقتصادى بیرون مى تواند باشد یا لا اقل مى تواند از آن متأثر باشد چنان كه حضرت بین امكانات و فروكش كردن شهوت رابطه قائل هستند و شهوت زمانى فروكش مى كند كه فرد اراده كنترل كند و اراده در صورتى حاصل مى شود كه داراى معرفت، شناخت و شوق بر كنترل حاصل گردد و;، پس بین پدیده‏هاى اقتصادى با معرفت و اندیشه رابطه مثبت و تأثیرپذیر وجود دارد. و حتى حضرت در یك گفتگو با دیگران مى گوید:

«از فقر بر تو سخت نگرانم پس، از آن به خداى پناه ببر; چرا كه فقر، دین را كاستى و خِرد را هراس، و خود از انگیزه‏هاى خشم است.»22
در این میان سخن از فقر و مشكلات، كمبودها و رابطه انسان با اندیشه و حتى باورهاى عقیدتى و تأثیرپذیرى این عناصر از پدیده اقتصادى مى باشد، و این تأثیرپذیرى همیشه فقط در فرض نقصان نیست، بلكه در فرض فزونى قدرت اقتصادى و توانمند‏یهاى مالى، اندیشه و باورهاى دینى را متأثر از خود مى داند، از این جهت، در توصیف ناكثین، قاسطین و مارقین، هنگامى كه مى خواهد علت نقض عهد و بیعت توسط این گروه‏ها را برشمارد، از جمله به رفاه‏زدگى و برخوردارى از رفاه و امكانات زندگى اشاره مى كند كه بهره‏مندى از ابزار تولید،

ثروت و امكانات سرمایه‏اى نظیر غلامان، كنیزكان، زمین‏هاى كشاورزى و شتران، آنها را در یك بینش و جهان‏بینى دیگر و متفاوت از گذشته قرار داده است، و نگاه و اندیشه آنها را در تعیین ارزش‏ها و ضد ارزشها، هنجارها و ناهنجار‏یها تغییر داده است، عناصر ارزشى نظیر؛ عفو، فداكارى، ایثار، انفاق، جاى خویش را به سودجویى، مال اندوزى، عقلانیت اقتصادى و محاسبه‏گرى داده است. یعنى رفاه و برخوردارى به آنها یك ایده، معرفت، بینش و جهان‏بینى دیگرى اعطا كرده است. در نهج البلاغه در این باره مى خوانیم:
«تو گویى این سخن خداى را نشنیده بودند، كه این سراى آخرت را ویژه كسانى قرار داده‏ایم كه در زمین آهنگ برترى جویى و فساد نكنند، و پیروزى نهایى از آن تقوا پیشگان است!! چرا، به خدا سوگند كه همگى آنها این سخن را شنیده بودند و دریافته بودند، اما دنیا در برابر چشمانشان زیور یافته بود و زرق و برقش خیره‏شان كرده بود.»23

2ـ1ـ2) تأثیر طبیعت بر معرفت
شاید خوانندگان محترم، این شبهه را طرح نمایند كه عمده مطالب و شواهدى كه ذكر گردید مرتبط با مسائل روانى یا تأثیر رفتار بر رفتار مى باشد. در پاسخ ضمن استمداد و طلب یارى از اندیشوران در جهت رفع نقایص مربوط به موضوع حاضر كه تا اندازه‏اى نو و جدید مى باشد، مى توان گفت عمده رفتارهاى انسانى، ناشى از اراده و تصمیم مى باشد كه خود برخاسته از اندیشه و تفكر است، هر چند تفكر سطحى و بدون پشتوانه نظرى و علمى باشد. به علاوه شواهد دیگرى را مى توان یافت كه نشان دهنده تأثیر عین بر ذهن و معرفت است كه به عنوان نمونه دو مورد را ذكر مى كنیم:

1ـ2ـ1ـ2) تأثیر نمادهاى مادى بر ذهن
روزى حضرت على علیه‏السلام در میان برخى از مردم مسلمان مدینه به تحلیل و بررسى حوادث گذشته پرداخت و به همین منظور نمونه‏هایى از رفتار نبى مكرم اسلام صل‏یالله‏علیه‏و‏آله را نقل مى نمود از جمله چنین فرمود:
«پیغمبر صل‏یالله‏علیه‏و‏آله ـ بر روى زمین طعام مى خورد; و بر در خانه‏اش پرده‏اى كه در آن صورتها نقش آویخته بود، پس به یكى از زنهایش فرمود، اى زن این پرده را از نظر من پنهان كن زیرا وقتى من به آن چشم مى اندازم، دنیا و آرایش‏هاى آن را به یاد مى آورم، پس از روى دل [صادقانه] از دنیا دورى گزیده، یاد آن را از خود دور ساخت و دوست داشت كه آرایش آن از جلو چشمش پنهان باشد تا از آن جامه زیبا فرا نگرفته و باور نكند كه آنجا، جاى ماندن است و امیدوارى درنگ كردن در آنجا را نداشته باشد.»24

در این گفتار تحلیلى، به طور مشخص رابطه بین نمادهاى عینى مادى در تولید یا پرورش اندیشه خاص تصریح شده است، همانگونه كه یك پرده زیبا با نقشه‏هاى خاص توجه ما را در اشیاى خاصى متمركز مى كند و نیز تمركز در یك سرى ارزشها توجه ما را به سوى ارزشهاى دیگر جلب مى كند. آیا فضاى شهر سازى، زیباسازى شهر، مهندسى كوچه‏ها، مهندسى خانه، محل درس، دانشگاه‏ها، پارك و غیره نمى تواند در ایجاد توجه به ارزش‏هاى خاص نقش ایفا كند، آیا دكوراسیون محل كار، خانه، ماشین، صحنه‏هاى سینما و سیما نمى تواند تأثیرگذار باشد، آیا رنگ اتومبیل و مدل صندلیهاى آن نمى تواند تأثیر گذار باشد؟ این موضوع را در سطح كلان اجتماعى در مدارس و دانشگاه‏ها تعمیم دهید و در نحوه توسعه تكنولوژى و میزان آن و نقاشیهاى دیوار شهرها و دیگر مسائل دقت كنید و بر میزان تأثیرگذارى آنها در شكل‏گیرى اذهان و معرفت شهروندان دقت نمایید.

به عنوان مثال كوچه‏هاى پهن و خانه‏هاى وسیع در منطقه شمال شهر تهران را در نظر بگیرید آن گاه روابط انسانى را مطالعه كنید و در كنار آن خانه‏هاى متوسط و كوچه‏هاى عادى در كنار مسجد و تردد مكرر انسانها و روابط آنان را در جنوب شهر و یا مركز شهر، مورد مطالعه قرار دهید، جهان تنهایى در كوچه‏هاى كم رفت و آمد و درون خانه‏هاى بزرگ، ولى بسیار كم جمعیتى كه یك شهروند شمال شهر براى خود خلق مى كند را در كنار دنیاى انسانى كه یك شهروند مركز شهر براى خود خلق مى كند و دنیاى خود را كنار دنیاى دیگران ایجاد مى كند در نظر بگیرید. البته در این تحلیل نگاه جبرگرایانه نداریم و بنا نداریم آن عوامل محیطى را عامل انحصارى بدانیم، بلكه به عنوان شرط تأثیرگذار مورد مطالعه قرار مى دهیم.
2ـ2ـ1ـ2) رابطه محیط جغرافیایى و معرفت

در توضیح و سرزنش سربازان جنگ جمل و مردمان اهل بصره، نهج البلاغه به عواملى اشاره مى كند كه مى تواند شاهدى بر مدّعاى این مقاله باشد و حتى برخى از دانشمندان در شرح آن به مباحث مورد نظر در این بحث اشاراتى نمودند، از این رو، براى فهم صحیح‏تر مطالب مورد نظر، ابتدا به نقل سخن نهج‏البلاغه، و سپس نقل كلام مترجم و شارح معاصر پرداخته و در نهایت نتیجه‏گیرى از این بحث را ارائه مى دهیم:

«شما اهل بصره لشكر زن و پیروان ناآگاه چهار پا [شتر] گشتید;اخلاقتان پست، پیمانتان سست و شكسته و دینتان نفاق و آبى كه مى آشامید شور است; چنین مى بینم كه مسجد شما مانند سینه كشتى روى دریا است; سوگند به خدا شهر شما غرق مى شود; شهرهاى شما داراى كثیف‏ترین زمین در شهرهاى خداوندى است، نزدیك‏ترین شهر به آب و دورترین آنها از آسمان است، نُه دهم [109] شرّ در شهر شما است، كسى كه در این سرزمین مانده است زندانى گناه خویش است. و آن كه از این سرزمین بیرون رود، عفو الهى نصیبش گشته است، آبادى شما را چنین مى بینم كه آب از همه سو آن را فرا گرفته است، جز سر دیوارهاى مسجد شما كه مانند سینه پرنده‏اى در دریا دیده مى شود، از شهر شما نمانده است.»25

در خطبه كوتاه دیگر در مورد اهل بصره فرموده است:
«زمین شما نزدیك به آب و دور از آسمان، عقول شما سبك و رؤیاها و آرزوهایتان ب‏یاصل است، پس شما نشانگاه هر تیرانداز و لقمه هر خورنده و شكار هر حمله‏كننده‏اى هستید.»26
قبل از نقل كلام یكى از اندیشمندان معاصر توجه‏تان را به نكته‏اى جلب مى كنم؛ در خصوص دورى و نزدیكى شهر بصره به آب و آسمان؛ ابن ابى الحدید دانشمند معتزلى و از شرح‏كننده‏هاى قرن ششم نهج البلاغه چنین نوشته است:

«هیئت شناسان معتقدند از نظر جغرافیایى، بصره پائین‏ترین نقطه زمین و پست‏ترین آن نسبت به دریاست، در نتیجه نزدیكترین نقطه زمین به سطح دریا و دورترین سطح و نقطه زمین از أجرام آسمانى و جوّ آسمانى، در مقایسه با دیگر نقاط زمین است.»27

علامه محمدتقى جعفرى رحمه‏الله از مترجمین و شرح كننده‏هاى معاصر، در شرح این فراز از نهج‏البلاغه چنین نوشته است:
«مسأله سوم؛ بیان مشخّصات محیط طبیعى بصره كه جنگ جمل در آن به راه افتاده است؛ این مشخصات به قرار زیر است: 1 آب شور. 2 نزدیكى به آب. 3 كثافت و بدبویى زمین كه مجاور آب است. 4 گودى زمین. این مسأله یكى از جالب‏ترین مسائل علمى در جامعه‏شناسى است كه محیط، تأثیر طبیعى را در وضع روانى مردم با وضوح كامل مطرح كرده است. این یكى از دلایل روشن است، واقع نگرى اسلام را اثبات مى كند و تفسیر طبیعى موجودیت انسانى را به طور رسمى از معارف ضرورى قلمداد مى كند. این مسأله در قرون بعدى به وسیله ابن خلدون در مقدمه‏اش و منتسیكو در كتاب روح القوانین مشروحا مورد بررسى و پذیرش قرار گرفته است، امروز هم مانند یك اصل كاملاً علمى مورد توجه مردم شناسان و جامعه‏شناسان قرار گرفته است.»28

آن گاه نویسنده محترم، پرسشى را در مورد جبرگرایى طرح نمود و سپس به پاسخ آن پرداخته است:
«مطلبى كه بایستى در این مبحث مورد دقت قرار بگیرد این است كه تأثیرات محیط طبیعى اگر چه اصول بنیادین طبیعت انسان ـ مانند اندیشه و اراده ـ را دگرگون نمى سازد [آن را از اساس و به طور جبرى واژگون نمى كند]، ولى آداب و رسوم و قوانینى را به وجود مى آورد كه مى توانند شؤون حیات مردم را رنگ‏آمیزى و توجیه نمایند، با نظر به این قاعده است كه مى گوییم؛ أمیرالمؤمنین علیه‏السلام مردم بصره را محكوم مطلق ننموده‏اند، بلكه نمود طبیعى ارتباط آنان را با چنان محیط طبیعى بیان فرموده‏اند و از نظر علمى محكومیّت اهل بصره كه

ناشى از وضع محیطشان بوده است، مى تواند موقّت بوده باشد، به این معنى كه با كوشش و تكاپو مى توانستند تا حدودى اثر آن محیط را خنثى نمایند; این امكان در جمله‏اى پس از این گوشزد شده است؛; ادامه حیات در چنین محیطى گناه است در آن محیط كه طبیعت و انسانهایش دست به هم داده، مشغول متلاشى كردن روح آدمى مى باشند، تحمّل معصیت است;»29

یكى از دو تفسیر و دو برداشت از متن نهج‏البلاغه مفید مدّعاى مقاله است كه در شرح نهج‏البلاغه چنین آمده است؛ همانگونه كه زمین‏ها و درختان و سبزه‏ها و خزه‏هاى كنار محیط مرطوب، سست و سریع الزوال هستند، انسان‏هاى كنار چنین محیط مرطوب نیز سریع الزوال سست اندیشه و سست عنصر مى باشند و داراى مغزى مرطوب، یعنى این انسان‏ها نظیر گیاهان از محیط طبیعى خود تأثیر مى پذیرند.30 و این تحلیل مؤیّد مدعاى ماست.

برای دریافت اینجا کلیک کنید