مقاله چاپ نقش روی پارچه در ایران

توضیحات

 مقاله چاپ نقش روی پارچه در ایران دارای 100 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله چاپ نقش روی پارچه در ایران  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله چاپ نقش روی پارچه در ایران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله چاپ نقش روی پارچه در ایران :

چاپ نقش روی پارچه در ایران

فهرست:
مقدمه
چاپ نقش روی پارچه
پارچه
چاپ
تاریخچه قلمکار سازی
چاپ کلاقه ای
چاب باتیک در بین هنرمندان آذربایجان
چاپ استینسیل

چاپ قلمکار
نقش آفرینی روی پارچه
نقاشیهای روی پارچه دوره هخامنشی
تاریخچه چاپ نقش روی پارچه در ایران

مقدمه
هنر ایران درختی كهن است كه ریشه در ژرفای خاك كویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی دارد كه پیوند خود با او نه بریده و نه كاسته اند .مردمی كه با هنر به دنیا آمده و در كنار آن زندگی می كنند .چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد .

در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است كه نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت كرده ، بلكه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .

براستی مردم ایران درباره هنر چه میدانند جز اینكه به حضور دائم آن در كنار خود عادت كرده اند و چگونه میتوان برای مردم در مورد مسئله ای كه كه به آن آشنا هستند صحبت كرد .
برای تحقیقاتی كه به ما داده شده بود به مراكز گوناگونی رفتیم تا بتوانیم قسمتی از هنری كه شاید كه فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی كامل ،

كه نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافتهای بسیار است كه ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی كنیم .

امید است با این كار یا بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش كنیم .

چاپ پارچه و چاپ سنتی
تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سده چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال 140 پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است كه در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسكندریه میرفت.

كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می دهد كه چیت تا سده چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی وكتانی وابریشمی ابداع گردید.

نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت كاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles(در حـــدود 543 میــلادی)
بدست آمده است. این پارچه ها به سبك شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.

چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سده سیزدهم به بعد، ماده رنگی را كه با چسب ویژه ای آمیخته كرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می كرد وفقط روی آن نقش می بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی كه تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می كند به كار می برد.

چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ،

بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و; جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .

قلمكار:
قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و; جزو مراكز مهم قلمكـــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.

قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد

نحوه ابتدایی قلمكار شكل بوده كه از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می كرده اند.

لیكن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا كه این كار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تكامل تدریجی قلمكار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویكنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن

امكان استفاده عمومی از پارچه های قلمكار هایی بر روی كتان، چلوار، كرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود 1502 میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود 1722 میلادی) از اوج قلمكار سازی وروز كار اعتلای هنر وصنعت قلمكار سازان كشور به حساب آورد. چه آنكه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اكثر مردم كشور مصرف كننده

پارچه های قلمكار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاك به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وكتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می كردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از كشور صــــــادر می شود

امروز سه روش كه می توان جدا جدا وبا تواما به كار برد وجود دارد:
باسمه كار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر كتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) می زند. آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شده آن سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ دیگر همین كار را تكرار می كنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می كنند.
باسمه كار، دندانه رنگ مانند زاج، كات یا صمغ گیاهی روی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ كنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر كرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود فقط این قسمت باقی می ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی كه ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.
باسمه كار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می كند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شكل به كار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به كار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به كار می برد.
بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می كنند ویا با قالبسازها كه قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می كنند همكاری دارند.

روشی كه امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمكارا سازان) اصفهان، كاشان و یزد به كار می برند باسمه چهار رنگ نامیده می شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می كنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینكه قلمكار بتواند اندازه قالبها را كوچك بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشكی، قرمز . آبی و زرد رنگ می شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .

برای تهیه قلمكار نقوش مورد نظر به تفكیك رنگ و حداكثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالك تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه كننده می گردد.

رنگ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی
مشكی پوست انار 12كیلو – زاج سیاه 300گرم – روغن كرچك 200گرم – كتیرا 800گرم – زنگ آهن (1)
قرمز زاج سفید از سولفات آلومینیوم 200گرم – روغن كنجد 25گرم – كتیرا 50گرم – گل سرخ 25گرم (2)

آبی نیل پرطاووس 50گرم (3)- نیل نخودی 50گرم – روغن گلیسیرین 15گرم – جوهر گوگرد 3گرم – كتیرا50گرم – شیره انگور 200گرم
سبز اسپرك 200گرم – زاج سفید 50گرم- نیل پرطاووس 50گرم – روغن گلیسیرین 15گرم- كتیرا 50گرم زرد- چوبه 5گرم
زرد پوست انار 300گرم (4)- زاج سفید 25گرم – كتیرا 50گرم زرد- چوبه 5گرم

لازم به تذكر است روغن هایی كه برای ساخت انواع رنگها مورد استفاده قرار می گیرد فقط در اینجا محیط رنگرزی مناسب دخالت داشته ومانع از خشك شدن رنگ در داخل شیارهای قالب می شوند وامكان عمر طولانی تری برای قالب را فراهم می سازند واز كتیرا نیز معمولا جهت ایجاد غلظت مطلوب رنگ استفاده می شود وشیوه عمل آوردن آن چنان است كه كتیرا را در مدت 10 روز در آب خیسانده ومایع حاصله را صاف نموده وسپس همراه با سایر مواد تشكیل دهنده هر رنگ مورد استفاده قرار می دهند. .

پارچه:
برای آماده سازی پارچه جهت رنگرزی این چاپ ابتدا آن را مدتی در آب روان وفراوان شستشو داد تا آهار ومواد زائد موجود در پارچه از آن خارج گردد.
چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست وبه همین جهت لازم است پس از شستشو بر روی زمین شنی پهن ومرتبا یوسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ كاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمكار سازان ترجیح می دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند وبرای این كار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص كه محتوی محلول گرد پوست انار وهلیله با آب است فرو می روند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می دهند.

در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه اغشته نموده ودر آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می شود. سپس رنگ قرمز به شیوه فوق الذكر چاپ وبعد از خشك شدن رنگ پارچه شستشو داده می شود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود .

برای تثبیت رنگهای قلمكار به ازای هر 1000 متر پارچه مقدار 12 كیلوگرم پوست انار سائیده وحدود 90 كیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی كه در حال جوش است ریخته وآن را هم می زنند تا كاملا مخلوط شود .‌آنگاه پارچه هایی كه رنگ آمیزی وشستشو شده داخل پاتیل ریخته وكم كان عمل حرارت دادن ادامه می یابد.

نحوه جوشاندن پارچه های قلمكار به این صورت است كه پارچه ها قطعه قطعه داخل شده وبه وسیله چوب های بلند زیرورو می شود تا محلول حاصل در كلیه نقاط پارچه نفوذ كند وبعد از اتمام كار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج نموده ودر شرایطی كه عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می شود وبر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده می شود تا زمینه كرم پارچه سفید شود .

چاپ چیت یا قلمكار شامل مراحل زیر است :
الف – پارچه ای كه به كار برده می شود كرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور كه قبلا گفتیم كه زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید‌، در ان صورت كرباس را در محلول پوست انــــار می جوشانند سپس آن را آب كشیده خشك می كنند .

ب- قلمكار ساز چیت خشك را به صورت توپ روی میز كارش كه تخته كوتاهی است می گذارد. یك تكه از چیت را می كشد وروی تخته پهن می كند، نخستین قالب چاپ را بر می دارد، و از یك قدح كه كنار او است آن را با كات آهن مرطوب می كند .

قدری كتیرا به این دندانه اضافه كرده اند كه ضمن چــــاپ شره نكند ( ندود) . یك تكه پارچه ( شال) روی قدح رنگ كشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند كه پارچه با دندانه تماس پیدا می كند، و بدین ترتیب قلمكار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار می دهد ودست راست را به عنوان چكش به كار می برد ویك ضربه روی قالب می زند. البته برای اینكه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی یا نمد را چند لا كرده دست خود را با آن می پوشاند.

این پارچه یا نمد را ترم می گویند. بار دیگر قالب را مرطوب كرده و دوباره آن را روی پارچه می گذارد ودقت می كند كه لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه كار را ادامه میدهد.
ج- پس از اینكه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشكی) را كامل كرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می كند كه چاپ روی خالهای قبلی باشد ( تصویر 315‌) .

د- وقتی كه تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه می برد ودر محلول جوشان روناس فرو می برد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب كات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاك شده پارچه را در آفتاب خشك كرده و دوباره به قلم كار ساز می فرستند

( در اصفهان پارچه را در كنار زاینده رود می شویند تصویر 316 ).
ه- رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به كار می برد.
و- آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است كه به شكل رنگ آبی انجام می گیرد وبدین نحو عمل قلمكاری تمام می شود.

ز- پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می برند ودر آنجــــــا در آب می جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می كنند رنگ آن كامل می شود.
روش دیگری كه برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه كه در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است : 20 تا 30 پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می كنند، وهر كدام را روی دیگری قرار می دهند و روی هر كدام را قدری گرد پوست انار نرم می ریزند

بعد دیگری را روی آن می گذارند آنگاه كمی آب روی آن می پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی زنند . پس از اینكه آنها را آب كشیدند در افتاب خشك می كنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراكز قلمكاری اصفهان وكاشان ویزد كه از هر طرح ونقشه‌، در یك زمان به مقدار انبوه تولید می كنند ، چیتسازان دسته دسته كار می كنند‌، هر دسته یك رنگ را چاپ می كند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می دهند.

چگونگی چاپ باتیك: چاپ كلاقه ای ( باتیك):
باتیك عبارتند از هنری دستی است كه در جنوب شرقی هندوستان ، اروپا وقسمتی از آفریقا تهیه می شود ونوعی از آن كه به كلاقه ای معروف است بیشتر در روستا های اطراف وبه ویژه در مناطق روستایی اسكو كهنمو اسكندان ، دیزج، وبا ویل روادارد.

باتیك و است جاوه ( یكی از جزایر كشور اندونزی ) كه در فرهنگ نفیسی حصار وضریح معنا شده و عوام آن را كلاغی .كلاقی وكلاقه ای می خوانند ومی نویسند ودر پاره ای از نقاط نیز ( قنوز) كه معادل اذری ابریشم اشت تلفظ می شود و وجـــــــه آن است كه چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را كه قرار بود رنگ آمیزی شود

به اشكال خاصی گره زده یا می دوختند وسپس مبادرت به رنگرزی می كردند . طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ كند‌ ، پس از پایان عملیات رنگرزی وباز شدن گره ها ونقاط دوخته شده قسمتهایی كه رنگ را جذب نكرده بود حالتی نگاتیو در متن رنگی به خود می گرفت وبازار آنجا كه معمولا فقط از یك رنگ وبیشتر رنگ سیاه استفاده می شود این نقوش تصادفی حالت پر كلاغ را به ذهن تداعی می كرد وبه همین جهت نیز برای متمایز ومشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده كلانی خوانده می شود.

باتیك كه بیشتر به پارچه های با چاپ مقاوم در برابر نور. حرارت ، رطوبت ، وسایر عوامل جوی اطلاق می شود اصالتا هنری چینی است وبیش از 2000 سال از عمر آن می گذرد ودر حال حاضر علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از كشورهای جنوب و شرق اسیا رواج دارد ومعمولا صنعتگران از ابزار وادواتی بسیار ساده وابتدایی استفاده می كنند.

یافته های باستان شناسی موجود در موزه های ایران و سایر كشورهای جهان گواه تولید پارچه هایی با چاپ باتیك را مشخص كرد. این نگفته قطعی به نظر می رسد كه تزئین پارچه به وسیله هنر صنعت باتیك از سالهای بسیار دور وحتی قبل از كشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته وكسانی بوده اند كه با كمك وسایل ساده ای مهنند مهرها وقالبهای چوبی ، البسه وسایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی می كرده اند.

این شیوه های چاپ تدریجا به وسیله اقوام ابتدایی كشور اندونزی تكامل یافته وبا كشف گیاهانی كه عصاره آنها مانع نفوذ رنگ در پارچه می شود تحول جدیدی در این هنر صنعت پدید آمده به این طریق صنعتگران برگ موز را در محلول سود سوز حل كرده ومایع چسباندگی را كه بدست می آمده با ماسه نرم یا خاك رس مخلوط نموده و‌آنگاه به وسیله قلمهای مخصوص یا ابزار دیگری از این ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده ونقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می كرده ان

واز آنجا كه پس از رنگ آمیزی وشستشوی پارچه نقاطی كه قبلا به وسیله ماده مقاوم پوشانده شده بود سفید باقی می ماند . چنانچه صنعتگران قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید یا چند رنگ كردن پارچه را داشت مجددا قسمتهای رنگ آمیزی شده را با ماده مقاوم پوشانده ومبادرت به رنگ آمیزی دوباره یا چند باره آن می كرد و با تكرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می گرفت .

پارچه
پارچه لایه ای نرمش‌پذیر است که از شبکه‌ای از نخ ها و یا الیاف طبیعی یا مصنوعی تشکیل شده است. که نوع نخ ها و یا الیاف و ساختار و نحوه قرار گیری انها در کنار یکدیگر ساختمان پارچه و خصوصیات فیزیکی آن را بوجود می آورد.[1] پارچه را از روشهای بافت تاری-پودی، بافت حلقوی(کش‌بافی یا قلاب ‌بافی)، روشهای بی بافت، گره زدن تولید می شود.

پارچه‌ها از نظر مواد بکار رفته انواع گوناگون دارند از جمله پنبه‌ای(نخی)، پشمی، ابریشمی . غیره. به بخشی از بازار که پارچه‌فروشی‌ها در آن قرار دارند بازار بزازها گفته می‌شود.[2]

انواع پارچه
• چیت (= پارچه‌ی پنبه‌ای و نقش داری که بیشتر مزین به نقش گل‌های کوچک و بزرگ بود)
• چلوار (= پارچه‌ی پنبه‌ای سفید و آهار دار و بسیار پر مصرفی که از آن پیراهن و زیرجامه و ملحفه و روبالشی تهیه می‌کردند)

• کرباس (= کرباس یا کرپاس ، پارچه‌ی پنبه‌ای سفید و درشت بافت که غالباً زنان و مردان روستایی از آن جامه می‌ساختند و برای کفن نیز به کار می‌رفت)
• متقال (= پارچه‌ی پنبه‌ای سفید شبیه به کرباس اما از آن لطیف تر) *کتان (= پارچه‌ای که از الیاف ساقه‌ی کتان ساخته می‌شود. کتان گیاه علفی یکساله‌ای است دارای برگ‌های سبز مات و ساقه‌ی متشکل از الیاف نرم و بلند. از این الیاف نخ کتانی هم به دست می‌آورند)

• مخمل (= پارچه‌ای نخی یا ابریشمی که یک روی آن صاف و روی دیگر دارای پرزهای لطیف و نزدیک به هم و به یک سو خوابیده است)
• حریر (= پارچه‌ی ابریشمی نازک) وال، تور ، فاستونی
• ململ (= نوعی پارچه‌ی نخی لطیف و نازک و سفید)

• ماهوت (= پارچه‌ای ضخیم تمام پشم ، نرم ، کمی براق ، با سطح پرز دار)
• کریشه (پارچه‌ی سبک نخی دارای گل‌های برجسته)
• کلوکه (= پارچه‌ی نخی که بیشتر برای چادر مشکی بکار می‌رفت)
• کرپدوشین (= یا کربدوشین پارچه‌ای از خانواده‌ی کرپ که از ابریشم خام بافته می‌شد)

• آغبانو (= پارچه‌ای نازک و پنبه‌ای که بیشتر برای چارقد و چادر به مصرف می‌رسید)
• گاواردین (= نوعی پارچه‌ی معتبر و مرغوب انگلیسی که بیشتر به مصرف کت و شلوار مردانه می‌رسد)

• دبیت (= پارچه‌ای نخی که بیشتر آستر لباس و رویه‌ی لحاف می‌شد و نوع علی اکبری آن از همه مرغوب تر بود.حاج علی اکبر شخصی بود که دبیت را به کارخانه‌های دبیت بافی لندن سفارش می‌داد)

• مخمل‌های کاشان
• زربفت‌های یزد (= زربفت‌هایی که به دست زنان زردشتی یزد بافته می‌شد) *بورسا (= بروسا یکی از بنادر معروف ترکیه است که محصولات ابریشمی آن شهرت جهانی داشت)
• شال‌های کشمیر (= این شال‌ها را به تقلید از شال‌های کشمیر با پشم شتر در کرمان می‌بافتند)

• پارچه‌های زری دوزی شده‌ی اصفهان
• قدک نخی قزوین
• عبای لار.
چاپ
چاپ فن قرار دادن نوشته و تصویر، معمولاً به وسیله مرکب، بر روی کاغذ یا دیگر سطوح است.
چاپ امروزه فرآیندی انبوه صنعتی است و بخش اساسی صنعت نشر و بخشی مهم از فعالیت‌های اداری و حکومتی است.

واژه «چاپ» (و صورت قدیمی‌تر آن «چهاپ») را به احتمال برگرفته از واژه چینی چاو دانسته‌اند.
انواع چاپ
چاپ انواع مختلفی دارد که متناسب با آنچه که قرار است چاپ شود و آنچه که بر آن قرار است چاپ شود انتخاب می گردد. مهم ترین این روش های عبارت‌اند از:
• چاپ افست: عمدتاً برای انتشارات، تبلیغات

• چاپ فلکسو: عمدتاً برای بسته بندی
• چاپ هلیوگراور: عمدتاً برای بسته بندی
• چاپ سیلک اسکرین: عمدتاً برای تبلیغات چاپهای تفکیکی
• چاپ دیجیتال: برای همه مصارف، تبلیغاتی و اداری در تیراژ پایین

قدیمی ترین مدرک مربوط به چاپ پارچه را از نقش دیواره های مقابر مصری مربوط به دو هزار هزار و صد سال ق.م بدست آورده اند و کهن ترین نشانه های موجود که از ساختن قالبهای شبیه قالبهای قلمکار حکایت دارد نیز در همین زمان با پارچه های باز یافته از قبور ” سکاها” مکشوفه در سرزمین مصر است.

قدیمی ترین قالبهای تراشیده شده از سنگ همراه با آثار سفالی سده های چهارم و پنجم میلادی در حفاریهای نیشابور بدست آمده اند که در فواصل نقوش آن آثار باقی مانده از پشم به چشم می خورد. باتیک یکی از انواع چاپ سنتی است

که بوسیله ماده ای مقاوم (ترکیبی از سقز, موم و پارافین ) بر روی پارچه ابریشم انجام می شود. صورت ابتدایی این پارچه در کشور چین و سپس در جزیره جاوه اندونزی رایج شد و به تدریج در کشورهای دیگر دیگر صادر شد. هر سرزمین با توجه سنت,

سلایق و ذوق خود در آن تحولی ایجاد کرد. این هنر قبل از اسلام از طریق جاده ابریشم و بوسیله تجار آذربایجانی به ایران آمد و در آغاز بصورت ابتدایی آن (باتیک تک رنگ) در شهر تبریز رایج بود. صورت ابتدایی چاپ باتیک بدین ترتیب بود که از ترکیب برگ درخت مو, سود سوز آور و خاک رس ماده ای مقاوم و چسبناک بدست می آوردند و قسمتهایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و تمامی پارچه را رنگرزی میکردند. پس از شستشوی پارچه قسمتهایی آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه و قسمتهای دیگر رنگین می شد.

در ایران به جای برگ موز از پیه گوسفند , موم خالص عسل و سقز خام این ماده را می ساختند که نام بین المللی آن ” واکس باتیک ” و در آذربایجان به “روغن کلاقه ای” موسوم است. در بدو ورود به ایران, چاپ باتیک به رنگ سفید بر زمینه مشکی انجام می شد

که طرحهای آن به پر کلاغ شبیه بود و از این رو بنام کلاغه ای یا کلاقه ای شهرت یافت. پس از مدتی رنگ قرمز را با رنگ سفید بکار بردند که بصورت خال هایی بر زمینه سیاه یا سرمه ای ایجاد می شود. و به آن ” سفید فلفلی” می گفتند و بر روی کرباس و با قابهای چوبی در اصفهان انجام می شد. از دوره صفویه, چاپ پارچه ابریشم به روش کلاقه ای در اسکو, کهنمو و باویل آذربایجان شرقی رواج یافت. چاپ قلمکار نوعی دیگر چاپ سنتی روی پارچه کتان, کرباس و ; می باش

که نقش های روی آن بوسیله قالب یا مهر چوبی ایجاد شده است. علت نامگذاری ” قلمکار ” به شیوه ابتدایی تولید آن باز می گردد, که در گذشته با قلم روی پارچه طرحهای مورد نظر را نقاشی ( به اصطلاح قلم گیری ) کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه ای, رنگها را بر آن تثبیت می کردند.

به مرور و به جهت دسترسی و ایجاد یکنواختی و هماهنگی نقوش, استفاده از مهرهای چوبی, جایگزین قلم مو شد. به نوشته محققین, قلمکار سازی از اوایل قرن هفتم هجری قمری و هم زمان با حمله مغول در ایران رایج بود. قدیمی ترین قلمکار ابریشمی در مجموعه ” ژرم پشون” نگهداری می شود و متعلق به قرن 12 ه.ق است و ظاهرآ متعلق به اصفهان می باشد.

رونق قلمکار سازی ایران از دوره صفوی آغاز و به اواسط دوره قاجار ختم می شود. شهر اصفهان یکی از مراکز عمده این هنر بود. در این شهر هنرمندان قلمکار ساز به تولید و عرضه محصولات مختلف قلمکار با عالیترین کیفیت می پرداختند. یزد از دیگر مراکز تهیه پارچه قلمکار بود. از میان قلمکارهای ویژه البسه یک نوع به نام ” دگله ” معروف بود که بر لباسهای مردانه و زنانه تهیه می شد. قلمکار کاربردهای دیگری نظیر پارچه های سفره, دستمال, سجاده, پرده, رو میزی, رو تختی, رویه کوسن و ; دارد.

مراحل چاپ كلاقه ای ( باتیك ) :
1- صمغ گیری ابریشم :
قبل از چاپ ، پارچه را رنگ پذیر می كنند . مقداری آب وصابون را در ظرف مسی تا 50درجه سانتی گراد حرارت می دهند ، سپس كربنات دو سود را به آن افزوده و حل میكنند . پارچه را به مدت نیم ساعت در این محلول قرار داده ، می جوشانند تا كاملا” سفید شود . سپس با آب سرد آبكشی ، خشك و اطو می كنند تا برای چاپ آماده شود .

2- ساخت قالب :
برای ساختن قالب ، ابتدا نقشه اصلی را روی كاغذ كشیده ، رنگ می كنند . سپس نقشه را به تفكیك رنگ روی كاغذ های دیگر كپی كرده ، هرقطعه را با چسب روی تخته سه لا چسبانده و اطراف آنرا می برند . برای طرحهای ظریف ورقه آهنی مناسب تر است . با چسباندن قطعه های بریده شده روی سطح قالب ، دیگر قالبهای مثبت ومنفی آماده می شود .

3- تهیه واكس باتیك :
سقز را در ظرف مسی و با حرارت ذوب می كنند بطوریكه پخته و كف آن كاملا” از بین برود . در مرحله بعد پیه و سپس موم را افزوده و می جوشانند تا بخوبی مخلوط شود . در پایان محلول حاصل را از صافی ریز عبور داده تا آماده مصرف شود . با این ماده مقاوم به وسیله قابهای نقش یا لوله های هدایت كننده ماده مقاوم ( تیان ) می توان به طرح اندازی بر روی پارچه پرداخت . پس از رنگ آمیزی ، این ماده مقاوم از روی پارچه برداشته می شود .
4- رنگرزی :
سه نوع رنگ برای رنگرزی ابریشم طبیعی موجود است :
– رنگهای ری اكتیو
– رنگهای جوهری ( رنگهای بازیك و بازیكا )
– رنگهای گیاهی
5- باتیك گیری :
به معنی زدودن پارچه از واكس باتیك در پایان رنگرزی می باشد . بدینصورت كه مقداری پیه خالص گاو یا گوسفند را در ظرفمسی ریخته با حرارت دادن آب می كنند و پارچه
چاپ شده را در ظرف غوطه ور می كنند و مرتب حركت می دهند تا بدینوسیله واكس باتیك در پیه حل شود ، پارچه را بیرون آورده ، می فشارند ، تا درجریان هوا سرد شود .

6- شستن پارچه :
برای شستشوی پارچه باید از صابون بدون سود و رنده شده استفاده كرد . صابون رنده شده را در ظرف آب حل می كنند و روی حرارت بتدریج می جوشانند . پارچه باتیك گیری شده را در ظرف آب گرم دیگری قرار داده و با آب صابون تهیه شده می شویند. در بعضی موارد پس از شستشو و خشك شدن پارچه ، آنرا با نشاسته و سریشم آهار می دهند.

شیوه های گوناگون چاپ باتیك :
5- چاپ مستقیم :
در این شیوه چاپ ، رنگ بصورت مستقیم و به وسیله قلم موی پهن ، روی استامپ قالب ، بر روی پارچه قرار می گیرد .
6- چای برداشت :
در این روش ابتدا پارچه رنگرزی و سپس به كمك چاپ ، رنگ زمینه پارچه طبق طرح برداشته می شود.
7- چاپ با شابلون :
با قرار دادن شابلون نقش بر روی پارچه و استفاده از غلطك رنگ ، طرح و رنگ بر روی پارچه منتقل می شود .
8- نقاشی باتیك بر روی پارچه ابریشمی :
در این روش قسمتهایی از پارچه به كمك ماده مقاوم و به وسیله قلم مو تیان ( Tiyan) پوشانده می شود و بخش های دیگر به وسیله قلم موی مخصوص آبرنگ و با استفاده از رنگهای ری اكتیو ، بازیك ، رنگهای خمیری مانند اكرولیك و ; ، رنگ گذاری می شود .

9- شیوه تار عنكبوت ( باتیك شكسته ) :
پس ازایجاد طرح به كمك ماده مقاوم و رنگ آمیزی پارچه ، قبل از برداشتن ماده مقاوم ، با مچاله كردن پارچه ، موم روی آنرا تركدار می كنند و مجددا” پارچه را رنگ آمیزی می كنند . بدین ترتیب رنگ در تركهای موم نفوذ كرده و نقوش جالبی بر روی پارچه پدید می آید .

10- شیوه باندا:
در این روش ، پس از تا كردن ، گره زدن یا پیچیدن پارچه ، آنرا با مقداری نخ نایلونی نازك محكم می بندند . به قسمتهای مورد نظر رنگ می زنند ( در رنگ فرو می برند و یا با قلم مو به پارچه رنگ می زنند ) . سپس پارچه را می شویند ، نخها و گره ها را باز می كنند و آنرا خشك می كنند . در این روش می توان به تعداد رنگهای مورد نظر این مرحله را تكرار كرد و مانند شیوه چاپ واكس گذاری و سپس واكس گیری كرد تا رنگها ثبات بیشتری داشته باشند .

-11 شیوه بدون رنگرزی و بدون تهیه رنگ برای نقاشی :
– چاپ با استفاده از شمعهای رنگی روی پارچه ابریشم طبیعی
– شیوه پاشیدنی : با اغشته كردن پر یا ساقه های جارو و ; در واكس باتیك داغ و پاشیدن آن بر روی پارچه و رنگ آمیزی آن .

– شیوه قلم موئی با استفاده از قلم موی پهن برای زدن واكس به پارچه و سپس رنگ زدن آن .
كارگاه چاپ پارچه سازمان میراث فرهنگی كشور :
كارگاه چاپ سنتی پارچه ( باتیك ) سازمان میراث فرهنگی در سال 1381 تاسیس شده است . در این كارگاه هنر چاپ پارچه به شیوه های چاپ كلاقه ای ( باتیك ) و نقاشی روی پارچه ، انجام می گیرد .رنگهای مورد استفاده برای چاپ عمدتا” از دسته رنگهای گیاهی ( روناس ، اسپرك ، پوست انار ، زرد چوبه و;) و در نقاشی باتیك از رنگهای جوهر و خمیری استفاده می شود .

هنرمندان این كارگاه عبارتند از
سپیده مجد زاده – مریم گشاده رو – آناهیتا مداحی – زهراتقدس نژاد .
تاریخچه قلمکار سازی
قلمکارسازی از دوره مغولها در ایران مرسوم شد. در این دوره به منظور جلب نظر خوانین مغول ایرانیان دست به ابتکاراتی زدند که از جمله ابداع نقاشی روی پارچه یا پارچه های قلمکار بود.
اما عمر پرشکوه پارچه های قلمکار در زمان صفویه میباشد،

خصوصا در زمان سلطنت شاه عباس کبیر که بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچه های قلمکار تهیه می شد و این پارچه ها در این زمان شهرت فراوان داشته و مورد توجه درباریان بود. از اینرو بیشتر لباس آنان از “ قلمکارزر” یا “ اکلیلی” تهیه می شد. در آن زمان محلهای مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت و پارچه های قواره ای قلمکار را که دراصطلاح آن روز “دلگه” نامیده می شد از آن محلها به دست می آوردند.

در اواسط عصر قاجاریه بتدریج از رونق پارچه های قلمکار کاسته شد.
اما در زمان سلطنت رضا شاه با امتیازات خاصی که برای صنعتگران و ارباب حرف به ویژه صنعتگران قلمکار فراهم شد بار دیگر این صنعت رونق گذشته خود را به دست آورد و عده ای از استادکاران بزرگ قدیمی مثل شیخ حریری مشهدی عبدالخالق، حاج محمدرضا و حاج محمد تقی اخوان چیت ساز، برادران بیرجندی و شیخ بهایی و چند تن دیگر شرکت تولید قلمکار را تشکیل دادند.

تلاش پیگیر صنعتگران این رشته و استقبالی که از آن شد موجب شد تا بار دیگر حجم تقاضا برای اینگونه پارچه های نقش دار افزایش یابد و چون مقدار تولید و عرضه این محصول محدود بود صنعتگران قلمکارساز را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر باهمان کیفیت هنری وا داشت. در این مورد تنها راه چاره ایجاد نقوش مورد نظر را روی قالب و انتقال قالبهای مذکور روی پارچه دانستند.

قلمکارچیست؟
این هنر را برای این “قلمکار” می خوانند که در گذشته دور با قلم بر روی پارچه نقاشی می شده است .
نقش زدن بر پارچه به وسیله قالب ، که امروز هم رایج است از همان زمان آغاز شد با وجود این نقش زنی با قلم ، به شیوه گذشته ، ناگهان متروک نشد ، اما چون کار با قلم بسیار وقت گیر و کم تولید است ، این شیوه به تدریج از رواج افتاد و نقش زدن با قالب جای آن را گرفت ، که هم تولید را سریعتر و بیشتر می کرد و هم نقشهای یکدست تری پدید می آورد . در نقش زنی با قلم ، محدودیتی در استفاده از انواع رنگ وجود نداشت ، در صورتی که در نقش زنی با فالب ، امکان استفاده از رنگها محدود بود.

مراحل ساخت قلمکار
قالب سازی: قالب سازی اولین و مهمترین مرحله قلمکارسازی است .همچنین حساسترین و ظریفترین مرحله آن بشمار می رود. حتی می توان گفت تنها هنر قلمکار سازی در قالب سازی آن است. قالبهای قلمکار را از چوب گلابی می سازند ، چوب گلابی نرم ست و به راحتی می توان روی آن حکاکی کرد . قالب ساز برای درست کردن قالب نقش دلخواهش را روی چوب بر می گرداند

و بعد به حکاکی آن نقش می پردازد . بعد چوب های اضافی دور طرحها را می برد و در پشت چوب ، دسته ای برای قالب درست می کنند و قالبها را روغن می زنند تا بر دوام آن افزوده شود. قالبهای قلمکارنقوش مختلفی دارد:
قالبهای تصویر عشاق : مانند یوسف و زلیخا ، لیلی و مجنون ، شیرین و فرهاد ، خسرو و شیرین و …
قالبهای تصویر داستانهای کهن همراه با تصاویری از حیوانات : مانند روباه و لک لک و گاهی صور وهمی و حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث .

قالبهای تصویر آثار تاریخی : مانند تخت جمشید ، چهل ستون ، سی و سه پل و …
قالبهای تصویر شعرا و علماء : ماننتد فردوسی ، ابن سینا ، خیام ، حافظ و …
قالبهای تصویر حیوانات : مانند طاووس ، آهو ، فیل ، اسب ، شتر و …
قالبهای تصویر مناظر طبیعت
قالبهای تصویر رامشگران و نوازندگان
قالبهای تصویر گل و بته و اسلیمی

رنگ سازی: تمام رنگهایی که در ساختن پارچه های قلمکار بکار برده می شود رنگهای گیاهی است. در هر کارگاه قلمکاری استاد دیگری هم وجود دارد که کارش بسیار مهم و حساس است . او رنگساز کارگاه است که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاهها و املاح معدنی دارد، رنگهایی را که در نقش زدن از آنها استفاده می شود، می سازد.

آماده کردن پارچه: پارچه های سفید را پنج روز، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه می گذارند . بعد یک سر پارچه را می گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می زنند . این کار را برای این می کنند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود . بعد که پارچه ها زیر آفتاب خشک شد ، پارچه ها را دندانه می کنند یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط می کنند و در آب حل می کنند و پارچه ها را در این محلول فرو می برند ، با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می آید . پس از خشک شدن رنگ ، پارچه های بلند را بنا به مصرفشان به اندازه های مختلف می برند تا از آنها انواع قلمکار ، مانند پرده و رومیزی و … تهیه کنند.

نقش زدن: نقش زدن همان چاپ پارچه است، یعنی برگرداندن نقش قالبها به رنگها ی مختلف ، روی پارچه آماده شده . نقش زن ، اول سطح قالب را با رنگ می پوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار می دهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب می زند . در هر کارگاه هر قالب زن یک رنگ را نقش می زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می دهد.

ثابت کردن رنگ: پارچه های نقش سیاه و قرمز گرفته را پس از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو می برند که محتوای آب جوش ، گرد پوست انار و الیزارین است . قبل از تماس با الیزارین ، رنگ قرمز نقشها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک است . الیزارین باعث می شود که رنگها به حالت اصلی خود ظاهر شوند . الیزارین همچنین به ثابت شدن رنگها کمک می کند . بعد از این که پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آوردند ، آن را باز هم در آب رودخانه می شویند و سپس آن را محکم به سنگ می کوبند تا آب و الیزارین آن گرفته شود .

سپس پارچه ها را دو قسمت می کنند: یک قسمت را که می خواهند با همان زمینه کرم باقی بماند ، برای مرحله بعدی چاپ ، یعنی گرفتن رنگهای دیگر ، باردیگر به کارگاه نقش زنی می فرستند . قسمت دیگر پارچه ای است که می خواهند رنگ زمینه اش سفید شود و باید مرحله سفید گری را بگذراند.

سفیدگری: پارچه هایی را که لازم است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو فراهم می شود ، خیس می کنند و پارچه را طوری روی زمین پهن می کنند که نقشهایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد . سپس پی در پی بر پارچه آب می پاشند تا نمدار و خشک نشود .

کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز و در زمستان حتی تا یک ماه طول می کشد، و این بستگی دارد به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید . پس از تمام شدن کار سفید گری ، کار چاپ رنگهای آبی ، زرد و سبز روی پارچه شروع می شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه ، کار تقریباً به پایان می رسد.

برای دریافت اینجا کلیک کنید