مقاله در مورد بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام

توضیحات

 مقاله در مورد بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام دارای 47 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله در مورد بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله در مورد بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله در مورد بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام :

بروز ، اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها از دیدگاه اسلام

در مقدمه این مبحث مهم ، اشاره ای مختصر به تعریف توصیفی فرهنگ و تمدن می کنیم . می توان گفت فرهنگ عبارت است از شیوه انتخاب شده برای کیفیت زندگی ، که با گذشت زمان و مساعدت عوامل محیط طبیعی و پدیده های روانی و رویداد های نافذ ، در حیات یک جامعه به وجود می آید . البته می دانیم که این گونه معرفی ، بیش از یک توصیف اجمالی نیست ، و لی برای

دیدگاه ما در این مبحث کافی به نظر می رسد . اما تمدن عبارت است از برقراری آن نظم و هماهنگی در روابط انسان های یک جامعه که تصادم ها و تزاحم های ویران گر را منتفی کرده و مسابقه در مسیر رشد و کمال را جایگزین آنها کند ، به طوری که زندگی اجتماعی افراد و گروه های آن جامعه ، موجب بروز وبه فعلیت رسیدن استعدادهای سازنده آنان بوده باشد. در این زندگی متمدن که قطعاً هر کسی ارزش واقعی کار و کالای خود را در می یابد ، و هر کسی توفیق و

پیروزی دیگران را از آن خود و توفیق و پیروزی خود را از آن دیگران محسوب می کند، انسان رو به کمال ، محور همه تکاپوها و تلاش ها قرار می گیرد . لذا تمدن در این تعریف ، بر مبنای انسان محوری معرفی می شود ، در صورتیکه در اغلب تعریف های دیگری که تاکنون در مغرب زمین گفته شده است ، اصالت در تمدن از آن انسان نیست ، بلکه به طوربسیارماهرانه ای اصالت انسانیت درآن تعریفات حذف می شود و به جای آن ، بالا رفتن در آمد سرانه و افزایش کمی و کیفی مصرف ، جزء تعریف قرار می گیرد .
این نکته را هم متذکر می شویم که مقصود ما از انسان محوری ، آن معنای مضحک نیست که مستلزم انسان خدایی است . بلکه منظور ما این است که محور همه تلاش ها و ارزش های مربوط به تمدن ، باید خدمت گزار انسان باشد ، نه این که انسا ن را قربانی ظواهر و پدیده های فریبا به نام تمدن کند . به عبارت روشن تر ، انسان در تعریف تمدن هدف قرار می گیرد ، و این شایستگی برای هدف قرار گرفتن ، از قرار گرفتنش د رجاذبه کمال مطلق که خداست ناشی می شود.
پس از توجه به این مقدمه ، نخست این مسئله را به عنوان یک اصل اساسی در نظر بگیریم که تمدن و فرهنگ، با همه عناصر ممتازی که دارند ، از دیدگاه اسلام ، در خدمت حیات معقول انسان ها قرار می گیرند. نه این که حیات معقول انسان ها د رخدمت تمدن وفرهنگی قرار بگیرد که برای به فعلیت رسیدن استعدادهای مثبت انسانی و اشباع احساس های برین او به وجود آمده است . در مواردی ، انسان ها باید در راه وصول به تمدن و فرهنگ فداکاری کرده و دست از جان خود بشویند . این یک فداکاری و گذشتی است که انسان برای ریشه کن کردن آفات تمدن در خدمت حیات معقول ، و به وجود آوردن شرایط حیات مزبور ، برای انسان ها انجام می دهد ، نه برای دو پدیده مزبور که ارتباطی با حیات معقول انسان ها نداشته باشد .
حال اجتماع انسانی در بروز و اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها ، شبیه به حال فردی از انسان است که تحت تأثیرعواملی بروز می کند و به اعتلا می رسد و سقوط می کند . مثلا ً احساس

نیاز ، چنان که فرد را وادار به تلاش و تکاپو در عرصه طبیعت و منطقه روابط همنوعانش می کند ، همچنین جامعه را به گسترش و عمیق تر کردن درک و معرفت و سازندگی در عرصه زندگی تحریک و تشویق می کند .
ما شاهد بروز تعدادی از اکتشافات در موقع بروز جنگ ها بوده ایم . لذا ممکن است یک یا چند نیاز موجب اکتشاف و به دست آوردن امتیاز یا امتیازاتی باشد که آن ها هم به نوبت خود ، مردم را بر

ای وصول به امتیازات زنجیری دیگر موفق کند . ولی داستان تمدن ها از نظر عوامل به وجود آورنده ، د رنیاز خلاصه نمی شود . بلکه در موارد بسیار فراوان ، به قول بعضی از محققان در سر گذشت علم ، بارقه ا و جهش های مغزی انسان ها بوده است که عناصر مهم تمدن اصطلاحی را به وجود آورده است . گاهی دیگر تمدن ها و فرهنگ های مثبت ناشی از اکتساب و استفاده از تمدن ها و فرهنگ های دیگر جوامع است . البته این گونه تمدن ها و فرهنگ ها ، گاهی به طور صوری و راکد مورد تقلید قرار می گیرند ، که در این صورت ،نه تنها موجب پیشرفت جامعه مقلد و پیرو نمی شود ، بلکه ممکن است موجب عقب ماندگی و باختن هویت اصیل خو آن جامعه مقلد بوده باشد . ما دردوران اخیر ، در جوامعی متعدد ، شاهد این گونه انتقال تمدن ها و فرهنگ های تقلیدی هستیم ، که چگونه هویت اصیل خود جوامع مقلد را محو و نابود کرده است . در صورتی که اگر آن جوامع فریب امتیازات تقلیدی آن تمدن ه و فرهنگ ها را نمی خوردند و با همان هویت اصیل خود به راه می افتادند ، می توانستند از تمدن و فرهنگ اصیل و آشنا با خویشتن برخوردار شوند .
یکی دیگر از عوامل بروز تمدن ها و فرهنگ ها ، احساس لزو م جبران ضعف در برابررقیبان است ، که می توان گفت از اساسی ترین عوامل محسوب می شود . با این حال ، تشخیص عامل قطعی بروزو اعتلا و سقوط تمدن ها و فرهنگ ها ، با نظر به تعریفات و استدلال هایرایج در این مبحث ، حداقل بسیار دشوار است . آن چه که از قرآن مجید و نهج البلاغه بر می آید ، این است که عامل اساسی آغاز و پایان منحنی تمدن ها و فرهنگ ها خود انسان است . در آیاتی که در مبحث قبل ذکر شد وهم چنین درآیات سوره های سبأ و بقره می بینیم که خداوند اموری را مانند کفران نعمت (در از بین بردن اجتماع و تمدن سبأ) ، فساد، خود کامگی ، ظلم، استکبار، افساد در روی زمین

است و انحراف از حقیقت ، عوامل سقوط تمدن ها و فرهنگ ها معرفی فرموده است . از همان آیات به خوبی استفاده می شو که مفاهیم مقابل آن صفات رذل ، عوامل بروز و اعتلای تمدن ها و فرهنگ ها است . یعنی از همان آیات ، با کمایل وضوح بر می آید که سپاس گزاری نعمت های خداوندی، صلاح و اصلاح میان انسان ها ، تهذب ، عدالت و حرکت در مسیر واقعیات ، از عوامل مهم بروز و اعتلا ی تمدن ها و فرهنگ های انسانی صحیح است . خداوند سبحان در قرآن مجید تصریح فرموده است : « واگر اهل آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا می ورزیدند قطعاً برکات خود را از آسمان و زمین برای آنان باز می کردیم (نازل می کردیم) ، ولی آنان [ ایمان و نقرا و منادیان آن د

و، یعنی پیامبران را ] تکذیب کردند ودر نتیجه ، آنان را به سبب اندوخته های[ ناشایستشان] مواخذه کردیم . » *
آیات قرآنی ، در این که ظلم عامل سقوط جوامع و تمدن ها و فرهنگ هاست ، فراوان است و تاکید شگفت انگیزی دارد . از آن جمله : 1.« و بدین سان است مواخذه پروردگار تو ، هنگامی که آبادی ها را مواخذه (ساقط و مضمحل ) کرد در حالیکه آنها ستمکار بودند .»*
2.« پس دنباله قومی که ظلم کردند بریده شد و سپاس مر خدا را که پرورنده عالمیان است .»*
3.« مامردم قرونی پیش از شما را به جهت ظلمی که کردند نابود کردیم .»*
4.«[ ای نوح ] و کشتی را به نظاره ما و به سبب وحی ای که به تو کردیم ، بساز و درباره کسانی که ظلم کرده اند ، بامن سخنی مگو ، قطعاً آنان غرق خواهند شد .»*
5.« و خداوند مثل آن آبادی را [برای شما] می زند که در امن و امان و آرامش بود ، و روزی او از هر طرف فراوان می رسید . سپس آن آبادی به نعمت های خداوندی کفران ورزید . خداوند در نتیجه تبهکاری هایی که انجام می دادند ، لباس گرسنگی و ترس را به آن آبادی چشانید و برای آنان پیامبری از خودشان آمد ، او را تکذیب کردند. پس عذاب ، آنان را د رحالی که ستمکاران بودند

، در گرفت .»*
6.« و آنان را که ستم کردند ، صیحه ( فریاد شدید آسمانی ) گرفت و آنان دردیار خود،در حالی که به رو[ یا به زانو] در افتاده بودند ، هلاک شدند .»*
7.« و آ« آبادی ها را زمانی که[ به جهت آن که] ظلم کردند ، نابود کردیم و برای نابود شدنشان زمان معینی قرار دادیم .»*
8.« و خداستکه عاد اولی (عاد بن ارم ، پیش از قوم عاد معروف)را هلاک کرد . و ثمود را و از آنان کسی را نگذاشت . و پیش از آنان قوم نوح را نابود کرد آنان ظالم ترو طغیان گرتر بودند.»*
9.« آیاکسی جز مردم ستمکارهلاک می شود ؟»
10 .« وما آبادی هارا به هلاکت نمی رسانیم مگر این که اهل آنها ستمکار باشند .»*
امیرالمومنین علیه السلام ، که سخنانش گاهی اقتباسی از قرآن مجید و گاهی تفسیری از آن کتاب الله و در مواردی تطبیق کلیات آن به مصادیق و افراد آن هاست ، ظلم را از اساسی ترین عوامل سقوط و تباهی جوامع معرفی فرمده است . از آن جمله :« بر حذر باشید از خدا، بترسید از خدا، درباره نتایج دنیوی لم و وخامت اخروی آن .»*
یکی دیگر از عوامل سقوط جوامع و نابودی تمدن ها و فرهنگ ها ، استکبار است ، که مفهوم عام آن عبارت است از هدف دیدن خود و وسیله دیدن دیگران ، امیرالمومنین علیه السلام در سسقوط جوامع ، چنان که در آیات قرآنی مشاهده خواهیم کرد ، استکبار را مطرح فرموده است . او می فرماید :« عبرت بگیرید و تجربه بیندوزید از آنچه که پیش ا زشما متکبران امت ها را گرفتار ساخت از غضب خداوندی و حملات و عذاب ها و کیفرهای سخت او . و پند بگیرید از خاک آلود شدن (با جایگاه های) صورت ها و مواضع نهادن پهلوهای آنان . و به خدا پناه ببرید به خدا از اسباب تو لید کبر همان گونه که از حوادث کوبنده روزگار به او پناهنده می گردید .

از جمله مواردی که امیر المومنین علیه السلام در مورد عوامل اعتلا و سقوط جوامع و فرهنگ ها و تمدن ها بیان فرموده خطبه قاصعه است .
« پس اگر ناچار از تعصب هستید ، عصبیت خود را برای اخلاق نیکو و کردار های پسندیده و امور زیبا قرار بدهید که خاندان های اصیل و بزرگمنش عرب و رؤسای قبایل به آن موصوف بودند: تعصب به داشتن اخالق مرغوب عقلا ، وآرمان های بزرگ و درجات بالای ارزش ها و آثار پسندیده که از خود به یادگار می گذاشتند . پس تعصب بورزید به خصلت ها وعادات پسندیده مانند حمایت و حفظ حقوق همسایگی و وفا به پیمان و اطاعت نیکو کار و مخالفت با خود خواهی و فراگرفتن فضل و فضیلت و بزرگ شمردن معصیت قتل نفس ، و انصاف به خلق و فرو بردن غضب و پرهیز از فساد در روی زمین . بترسید از آن عذاب هایی که بر اقوام و مللی پیش از شما در نتیجه اعمال زشت و کارهای ناشایست فرود آمد . حالات آنان را در نیکی ها و بدی ها متذکر شوید و بترسید از اینکه همانند آنان باشید . و هنگامی که درحالت نیک وبد آنان اندیشیدید ، اموری را عهده دار شوید که عزت را ملتزم وضع زندگی آنان ساخت و دشمنانشان را دور ساخت وعافیت و آسایش را بر آنان گسترش داد ونعمت را برای آنان مطیع ساخت و کرامت انسانی طناب خود را برای همه آنان وصل نمود و آن : اجتناب از جدایی و پراکندگی بود و التزام به انس و الفت و یکدیگر را به آن توصیه نمودن . و از هر کاری که پشت آنان را شکست و قدرتشان را به ناتوانی مبدل ساخت ( عوامل شکست و ناتوانی آن اقوام و ملل) بپرهیزید . و از کینه ها و عداوت هایی که در دل هایشان جای گرفته بود وخصومت هاییکه در سینه ها موج میزد و از پشت به همدیگز کردن نفوس و دست از کمک و تعاون با یکدیگر کشیدن بپرهیزید . و بیندیشید در حالات مردمان با ایمان که پیش از شما از این دنیا گذشته اند که چگونه زندگی را در حال تصفیه و ابتلا سپری کردند. مگر آنان سنگین بار ترین مردم و جهادگرترین بندگان در هنگام بلا و مشقت پذیرترین اهل دنیا در تنگناهای حالات زندگی نبودند. فاعنه و طواغیت ، آنان را به بردگی خود گرفتند و عذاب بدی به آنان دادند وتلخی ها را جرعه به جرعه به آنان

نوشاندند . روزگار آنان به این منوال در ذلت هلاکت بار و در فشار سخت مغلوبیت سپری می شد ، نه چاره ای برای حفظ و نگهداری خویشتن از آن همه گرفتاری ها داشتند و نه راهی برای دفاع از خویشتن . تا آن گاه که خداوند سبحان بردباری جدی آنان را در اذیت ها و آزارهایی که درراه محبت او می دیدند ونیز این که ناگواری ها را از بیم و هراس از مقام ربوبی تحمل می کردند ، دید و به آنان از تنگناهای بلا فرجی عطا نمود و به جای ذلت وخواری عزت و در عوض ترس ، امن و امان عنایت فرمود، در نتیجه پادشاهان و فرمانروایان و پیشوایان و پیشتازانی گشتند وکرامت خداوندی به درجه ای نصیب آنان گشت که حتی آن را در آرزوهای خود هم نمی دیدند . پس بنگرید به وضع آنان تا آن گاه ک مردمشان اجتماع داشتند و تمایلاتشان با هم بو دارای دل های معتدل بودند و دست های تکیه به هم داده و شمشیرهای به یاری هم کشیده شده و بینایی های تیزبین و تصمیم های متحد . آیا آنان با چنین عواملی ، سرورانی در پهنه زمین و سلاطینی بر گردن های عالمیان نبودند ؟ حال بنگرید به سرنوشت آنان در آخر کارشان ، در آن هنگام که جدایی میان آنان افتاد و انس والفت به پراکندگی تبدیک گشت و اختلاف کلمه و اختلاف دل هاوارد جمع آنان گشت و در نتیجه به تیره های مختلف تقسیم شدند و در حال ستیزه گری با یکدیگر پراکنده شدند ، خداوند لباس کرامتش را از پیکرشان بیرون آورد وطراوت و فراوانی نعمتش را از آنان سلب نمود. حال داستان های اخبار آنان در میان شما برای عبرت گیری انسان های پند آموز مانده است . تجربه و عبرت بیندوزید از حال فرزندان اسماعیل و اسحاق و اسراییل :که احوال شمابه احوال آنان سخت متناسب است و چه شبیه به یکدیگر است مَثل ها (امثال صفات شما با آنان ). در وضع زندگی آنان بیندیشید ، در حال تفرقه و پراکندگی . آن شب هاکه کسری ها و قیصرها مالکین آنان بودندو آنان را از مساکن و مزارع و مراتعی که داشتند و از دریای عراق (دجله و فرات)دور می ساختند و هم چنین آنان را از اماکن

سر سبز و خرم به بیابان های بی آب و علف و جایگاه های وزش باد و تنگنای معیشت می راندند. و آنان را در احتیاج و فقر رهامی کردند و دمساز شبران پشت ریش و پشمین (یا بی پشم) . آنان ذلیل ترین امت ها بودند از حیث خانه و کاشانه و خشک ترین قرارگاه . به حمایت هیچ دعوتی که بتوانند به آن چنگ بزنند پناهی نداشتند و نه امیدی به سایه الفتی داشتند که به عزت آن تکیه کنند . احوال در اضطراب ، و قدرت ها مختلف ، و کثرت پراکنده ، در بلایی شدید و طبقاتی از نادانی

! دخترانی که در میان آن قوم زنده به گور می شدند و بت هایی که پرستش می شدند و ارحام و خویشاوندنی که از هم می بریدند و غارت ها و چپاولگری هایی از هر طرف به راه می افتاد. بنگرید

به موارد نعمت هاییکه خداوند به وسیله بر انگیختن رسولی به آنان عنایت فرمود . اطاعت آن مردم را به دینی که آورده جلب و محکم ساخت ، و انس و الفت آنان را به دعوت خود جمع فرمود . در این هنگام نعمت با کرامت خود را برای آنان بگستراند و نهرهای نعمت هایش را بر آنان به جریان انداخت و دین اسلام آنان را به فواید و نتایج برکات آن دین جمع نمود . پس در نعمت آن ملت (دین)غوطه ور

گشتند و در طراوت عیش آن ملت شادمان گشتند. امور زندگانی در سایه یک سلطه پیروز برای آنان اعتدال یافت وموقعیت آنان در جانب عزت پیروز جایگیر گشت ، و امور زندگی در مراتب بالایی از ملک ثابت به سوی آنان میل کرد . آن گاه آنان فرمانروایان جهانیان گشتند و پادشاهانی در پهنه زمین . حال امور کسانی را ملک شده اند که روزگاری بر آنان (مسلمانان) مالک بودندو احکام را در میان جمعی انفاذ می کنند که در میان خود آنان مقرر و اجرا می کردند. دیگر نیزه ای از آنان را برای شناخت تیزی و کندی و قدرت آن آزمایش نکردندو سنگی از آنان را برای شکستن نکوبیدند .»*

­ پای بندی شدید به خصلت های نیکو . هر اجتماعی از انسان ها که تقیدی به خصلت های نیکو نداشته باشد طعم انسانیت را نخواهد چشید . اگر چه از همه سطوح و ابعد عالم طبیعت آگاهی داشته و در حد اعلا از آن ها برخوردار بوده باشد ، چنان که در تعدادی از جوامع دوران مامشاهده می شو د، در حقیقت لزوم خصلت های نیکو برای یک جامعه متمدن ، لزوم آب برای ماده روینده نیازمندبه آب است .به همین دلیل ، در نهج البلاغه در ده ها مورد امیر المومنین علیه السلام به داشتن و تقویت خصلت ها نیکو اصرار فرموده است . قرآن مجید یک قسمت از آیات خود را به بیا

ن ضرورت همین خصلت های نیکو قرار داده است . در یک جمله مختصر ، تقید به خصلت های نیکو که انسان را متخلق به اخلاق عالی میکند ، هدف اعلای بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله معرفی شده است . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است :«من برای تتمیم مکارم اخلاق مبعوث شده ام .»
به نظر می رسد آغاز سقوطارزش های انسانی و وارد شدن انسان هابه تاریخ طبیعی حیوانی ، از موقعی است که اخلاق را از قاموس زندگی حذف کردند و وجدان را از کار انداختند و گفتند :وجدان پدیده ای است که زندگی خانوادگی و اجتماعی آن را می سازد ، و اصالتی در درون آدمی ندارد ! برای این نابکاری ، قیافه علمی پوشانیدند و این موجود را که در نتیجه تعلیم و تربیت می توانست به تکاپوی :

حمله دیگر بمیرم از بشر
تا برآرم از ملائک بال و پر
بار دیگراز ملک پران شوم
آن چه آن دروهم ناید آن شوم
وارد شود ، به حدی از پستی ور ذالت و حقارت کشاندیند که :
جز ذ َکَرنی دین و او نی ذِکراو
سو ی اسفل برد او را فکر او
با یان حال ، اینمبتلایان به بیماری زندگی بی هدف و ازار ناآگاه مصرف و استهلا ک ، باور نم یکنندکه یکی از دلایل سقوط و ارتجاع و حرکت قهقرایی آنان ، همین است که می گوید : من آن انسان زنده ام که در حدود 2000راه را برا ی بازی با آلت تناسل و دروازه ورود انسان ها به زندگی کشف کرده ام ! اما صحبت ا زخصلت های نیکو که یکی از آنها عبارت است از شناختن حقوق حیات مادی و معنوی دیگر انسان ها ،یا باید برای شعر و خیالبافی به کاربرود و یا برای حست و خیز های ما کیاولیست های جوامع !

تاریخ و عبرت در كلمات و سیره امام على(ع)
مقاله‏اى كه پیش روى شما است، متضمن سیر اجمالى در كلمات مولاى متقیان و امیرمؤمنان، حضرت على ـ علیه‏السلام ـ درباره تاریخ است. پژوهنده‏اى كه با چنین قصدى در كلمات آن بزرگ نظر مى‏كند، به نكات بدیع بسیار برمى‏خورد كه مى‏توان آن‏ها را گوهرهاى تذكر تاریخى دانست. مرد خدا

در هرچه نظر مى‏كند و مى‏بیند، در آن جلوه خدا مى‏بیند و از حوادث روزگار درس عبرت مى‏آموزد؛ اما نه مرد خدا بودن یا مرد خدا شدن آسان است و نه بخت دیده عبرت‏بین، یار همه كس مى‏شود. ما چیزها را مى‏بینیم و مى‏پنداریم كه چون چشم داریم مى‏بینیم و داشتن چشم براى دیدن و دیدار كافى است. درست است كه ما با چشم مى‏بینیم و اگر چشم نداشتیم اشیاى دیدنى و محسوس را نمى‏دیدیم، اما دیدن چشم صرف یك امر مكانیكى و فیزیولوژیك نیست و اگر چنین بود بیننده با آن

چیزى دریافت نمى‏كرد؛ یا همه بینندگان هرچه را مى‏دیدند یكسان درك مى‏كردند. اصلا دیدن و شنیدن را نحوه بستگى و تعلق ما و نظم سخن و عالمى كه در آن بسر مى‏بریم، راه مى‏برد. به سخن بلند مولاى موحدان بیندیشیم كه فرمود: ما رأیت شیئا الا و رأیت‏الله قبله. آن‏كه پیش از دیدن با چشم تن، چشم دل باز نكرده است، چیزى نمى‏بیند و اگر ببیند امور پراكنده و آشفته و آشوب مى‏بیند. دیدن

چشم را ادراكى مقدم بر آن راه مى‏برد كه ملاصدرا از آن به «ادراك بسیط» تعبیر كرده است. نظیر این ادراك در پدیدارشناسى معاصر هم مورد توجه قرار گرفته است و در حقیقت با وجود و عدم این درك بسیط است كه گروهى از مردمان، اهل ذكر مى‏شوند و مردمى دیگر در غفلت مى‏مانند یا غفلت و تذكر در اوقات و زمان‏هاى تاریخى یك قوم كم‏تر و بیش‏تر مى‏شود. اشخاص هم، چون به حوادث و پیش‏آمدها مى‏نگرند، آنها را یكسان درك نمى‏كنند؛ یعنى اگر دل عبرت بین نباشد، دیده نیز عبرت بین نمى‏شود.
هان اى دل عبرت‏بین از دیده عبر كن هان
ایوان مدائن را آیینه عبرت دان
.1 كیست كه دل عبرت بین دارد؟

قبل از این كه به این پرسش بپردازیم، باید تصریح شود كه قرار نیست از فلسفه تاریخ حضرت على(ع) بحث شود و آن بزرگ در عداد فلاسفه تاریخ قرار گیرد؛ زیرا نكات نهج‏البلاغه و به طور كلى كلمات علوى ـ و یا هر روایتى كه از ائمه دین نقل شده است ـ سخن هدایت است، نه زبان عبارت ارباب علوم رسمى. نهج‏البلاغه سراسر درس تذكر و عبرت است. هر درس تذكرى، فلسفه تاریخ نیست. قصد صاحب بزرگ آن نیز تدوین فلسفه تاریخ و هیچ علم خاص دیگر نبوده است. البته مولا فرموده است كه «خبر گذشته و آینده و احكام ناظر بر روابط كنونى جامعه‏تان در قرآن موجود است» (1) . با وجود این، نه قرآن و نه نهج‏البلاغه، كتاب فلسفه نیستند. حضرت على(ع) هم نخواسته است فلسفه تاریخ تدوین كند؛ بلكه او دل عبرت‏بین داشته و با مرگ كه تقدیر همه آدمیان است، انس یافته و با این انس گذشته و گذشتگان را مى‏دیده و در موقع و مقام ولایت مقتداى اهل نظر و بصیرت و اعتبار شده است.
آنها كه مى‏گویند علم با تجربه به دست مى‏آید، درست مى‏گویند؛ اما اگر این گفته را بر فرض وجود بشرى كه حقیقت وجودش لوح پاك و عارى از هر نقش است، استوار كنند، راهشان به بن‏بست مى‏رسد. آدمى لوح پاك و نانوشته نیست و حتى اگر لوحى باشد كه بر آن چیزى حك نشده باشد، آن لوح آمادگى و استعداد خاص دارد و لااقل اثر تجربه مى‏تواند در آن حك شود، یا بهتر بگوییم تجربه در این لوح معنى مى‏شود؛ زیرا تجربه قبل از فهم نیست و اگر فهم نباشد، تجربه صورت نمى‏بندد. حوادث تاریخ هم براى كسى تجربه مى‏شود كه از پیش فهمى از تاریخ داشته باشد. این فهم، فهم هیچ حادثه مشخص و معینى نیست، بلكه درك بسیط و غیرحصولى این معانى است كه: .1 ما

اهل عهد و پیمانیم و اگر عهد مى‏شكنیم باز آن را تجدید مى‏كنیم؛ .2 زندگى دنیوى زندگى با مرگ است و ما با مرگ زندگى مى‏كنیم؛ .3 ما وقتى با یاد مرگ تنها مى‏شویم، از حوادث تاریخ بهتر مى‏توانیم درس بیاموزیم. ما در روز الست پیمان بسته‏ایم كه جز پروردگار حقیقى خود را نپرستیم، اما این‏جا یعنى زمین جایگاه آزمایش و دار بلا و ابتلا است. چنان‏كه خداوند چون آدم را آفرید و به فرشتگان امر كرد كه او را سجده كنند و شیطان با استكبار از اطاعت فرمان سرباز زد، آدم را در سرایى جاى داد كه ابزار زندگیش را كامل و جایگاهش را ایمن ساخته بود و او را در خصوص ابلیس و دشمنى ریشه‏دارش هشدار داد؛ اما سرانجام ابلیس به دام فریبش آورد. یقین او را به شك و در نهایت نشاط وى را به دلهره و ترس بدل كرد و با فریبكارى ابلیس، آدم به دام پشیمانى فرو افتاد. با این همه خداوند سبحان در توبه را به روى آدم گشوده گذاشت. تا از آن تنگنا و بن‏بست گریزگاهى بیابد و راه نجاتى بجوید و كلمه رحمتش را به او آموخت و بازگشتش را به بهشت وعده فرمود . سپس او را به سراى گرفتارى و آزمون و دنیاى زاد و زایش فرود آورد و از آن وقت در حق او این سخن بلند درست آمد كه: چكند كز پى دوران نرود چون پرگار
هر كه در دایره گردش ایام افتاد در پیام نخستین روز خلافت فرمود: «آن كس كه با دیده عبرت به سرنوشت گذشتگان بنگرد، پرهیزگار مى‏شود و هرگز در پى بدى و ناسازگارى نمى‏رود .» (2) و در وصف و صفت دهر، مرگ را دخیل كرده است: الدهر یخلق الابدان و یحدد الآمال و یقرب المنیه و یباعد الامنیه من ظفر به نصب و من فاته تعب؛ «روزگار پوشاننده بدن‏ها، محدودكننده آرمان‏ها، نزدیك

آورنده مرگ‏ها، و دوركننده آرزوها است. كامیابى‏هاى مادیش رنج‏آورند و ناكامى‏هایش خستگى زا.» (3) نیز از قومى و مردمى یاد مى‏كند كه مرگ تن خود را بزرگ مى‏شمارند و خود بیش از هر چیز بزرگ شمار مرگ قلب‏هاى زنده خویشند (4) این مرگ، آگاهى مردى را كه مى‏گفت: «پسر ابى‏طالب از مرگ بى‏پژمان است، بیش از آنچه كودك پستان مادر را خواهان است (5) » مستعد آشنایى با راه‏هاى آسمان و آینده ساخته بود. این جان مستعد همزمان حضرت مصطفى (ص) و هم عهد نزول قرآن كه از پیامبر درس آموخت، نه فقط آموزگار و مفسر قرآن، بلكه قرآن ناطق و متحقق شد. مولاى موحدان از قرآن آموخت كه علم و عبرت و خشیت و حكمت ملازم و به هم بسته‏اند. در این گفته دقیق دقت فرمایید: «یقین را نیز چهار شعبه است: نگرشى به زیركى، رسیدن به دقائق حكمت، پند گرفتن از گذشت روزگار و نگهداشتن روش اسلاف. آن كس كه نگرش زیركانه‏اش بود به دقایق حكمت دست یابد و آن‏كه به دقایق حكمت دست یابد، سیرت [عبرت‏] روزگار را بشناسد و آن‏كه سیرت روزگار را بشناسد، چنان است كه با اسلاف بسته است.» (6) در نامه به امام حسن(ع) نیز این نكته را دوباره مورد تأكید قرار داد و فرمود: «اگر من به اندازه تمامى نسل‏هاى گذشته عمر نكرده‏ام، در كار و كردار آنان نظر كرده‏ام و در اخبارشان اندیشیده‏ام و در آثارشان سیر كرده‏ام؛ چنان‏كه گویى یكى از آنان شده‏ام.» (7) و در خطبه 16 فرمود: «; آن‏كه عبرت‏هاى روزگار او را آشكار شود و از آن پند پذیرد و از كیفرها كه پیش چشم او است، عبرت گیرد، تقوا او را نگاه دارد.» (8) نی

ز در خطبه 361 با استناد به آیه مباركه ان فى ذلك لعبره لمن یخشى (نازعات، آیه 26) همه موجودات و حوادث را نشانه عبرت مى‏بیند و البته بزرگ‏ترین عبرت‏ها در نظر او سرگذشت مردمى است كه بستگى به دنیا آنها را مست غرور كرده است؛ یعنى از وضع خود غافلند و نمى‏دانند كه فریفته دنیا شده‏اند. حضرت مولا در شرح آیه ما غرك بربك الكریم، وضع ما را در دنیا این چنین وصف كرده است: راستش را مى‏خواهى دنیا هرگز تو را نفریفت؛ اما تو بودى كه فریفته آن شدى. او اندرزهاى گرانبهایش را در دسترس تو گذاشت و از برابرى و انصاف آگاهت ساخت؛ ولى تو به آن‏ها پشت پا زدى. دنیایى كه پیوسته درد و ناراحتى تن و كم شدن نیرو و كاهش توانایى را به تو یادآورى مى‏كند، راستگوتر و وفادارتر و بالاتر از آن است كه تو را بفریبد. یا این كه فریفته‏ات سازد و بعد دچار رنج و شكنجه‏ات كند. اگر با دنیا در خانه‏هاى خالى و جامانده و دیار فراموش‏شده و وامانده روبه‏رو شوى، هر آینه مى‏بینى كه چون رفیقى شفیق و یارى دلسوز به تو یادآورى‏هاى درست و سودمند مى‏نماید و همیشه پندهاى رسا و گرانبها بر آنها مى‏افزاید. (9) نكات ظریفى در این كلمات درج است كه آدمى را به حیرت و اعجاب وامى‏دارد. دنیا و زندگى و مرگ و تاریخ و حوادث در نگاه على ـ علیه‏السلام ـ همان نیست كه به نظر مردم معمولى مى‏آید؛ بلكه همه این‏ها در نظر آن بزرگ، آیینه حق است و ا

گر در آن حق را ببینند، آن شى‏ء، حكم آموزگار پیدا مى‏كند. مفاهیمى مثل دنیا و زندگى بسته به این‏كه در چه نسبتى وارد شوند، معناى متفاوت پیدا مى‏كنند؛ چنان‏كه به خود نظر كردن یا خودبینى، خوب و پسندیده نیست، اما گاهى باید فارغ از غم دنیا و بود و نبود آن در آیینه وجود خویش نظر كرد و در غم خویش بود. اگر از ما و به خصوص از كسانى كه پرواى اخلاق دارند، بپرسند آیا غمخوار خویش باید بود یا غم دیگران باید خورد، دومى را سفارش مى‏كنند و مسلما در ساحت اخلاق، درست این است كه به فكر دیگران باشیم؛ اما ساحتى مقدم بر این ساحت اخلاقى وجود دارد كه اخلاق از آن‏جا مى‏روید؛ آن‏جا باید غمخوار خویش باشیم و با رجوع به آن ساحت است كه حافظ گفته است:
پیوند عمر بسته به مویى است هوش‏دار
غمخوار خویش باش غم روزگار چیست
در این‏جا شاید شاعر نظر به احوالى داشته است كه انعكاس آن در آغاز نامه امیرمؤمنان به فرزندش امام حسن ـ علیهماالسلام ـ پیدا است. آن‏جا كه فرمود: آنچه آشكار از پشت كردن دنیا بر خود دیدم و از سركشى روزگار و روى آوردن آخرت بر خویش سنجیدم، مرا از یاد جز خویش باز مى‏دارد و به نگریستنم بدانچه پشت سر دارم نمى‏گذارد، جز كه من هرچند مردمان را غمخوارم، بیش‏تر غم خود را دارم. این غمخوارى رأى مرا بازگردانید و از پیروى خواهش نفسم بپیچانید و حقیقت كار را برایم

آشكار نمود. (10) مى‏بینیم كه نسبتى میان غمخوار خویش بودن ـ به‏معناى تذكر به حقیقت وجود آدمى ـ و ادبار دنیا و اقبال آخرت وجود دارد. راستى چگونه مردى كه دنیا پیش چشم او از آب دهان بز بى‏مقدارتر بود، دنیا را ستایش مى‏كرد و سمت پندآموزى و راهنمایى به او نسبت مى‏داد. توجه كنیم كه دنیاى بى‏مقدارتر از آب دهان بز و خوارتر از كفش كهنه، دنیاى غرور فریفتگان است و به همین جهت مى‏فرمود: «دنیاى شما پیش من; اما دنیایى كه آفریده خدا است و گذرگاه و وطن آدمیان

است، سراى خوبى است.» دنیا به خودى خود بد نیست، بلكه در نسبت با ما است كه بد یا خوب مى‏شود. اگر در نسبتى كه با آن داریم، حد و قدر آن را شناختیم، در آن صورت خانه ما و جایگاه آزمایش ما است؛ اما اگر اندیشه اخلاد الى الارض وجود ما را مسخر كرد، دنیا مایه تباهى و زیانكارى ما خواهد بود. ما به دنیا آمده‏ایم كه از آن بیرون شویم . ما با یاد مرگ با دنیا نسبت درست برقرار مى‏كنیم. عبرت هم با شناخت این نسبت، یعنى شناخت دنیا و با یاد مرگ ممكن و میسر مى‏شود؛ اما مرگ چیزى نیست كه به آسانى وصف شود و دل‏هاى مردمان آن را دریابد و بپذیرد.
در خطبه 113 به مخاطبان خود ـ كه مردم سراسر تاریخند و نه صرف جمعى كه در مجلس او حاضر بوده‏اند ـ تذكر مى‏دهد كه یاد مرگ از دل‏هاى آن‏ها رفته و جاى آن را آرزوهاى فریبنده گرفته است. به عبارت دیگر بستگى به این جهان، آن جهان را از یادها برده است.
در این جا این پرسش پیش مى‏آید كه با مقدم داشتن آخرت بر دنیا، تاریخ چه اهمیتى مى‏تواند داشته باشد. اندیشه تاریخى كه از قرن هیجدهم در اروپا پدید آمده و فلسفه‏هاى تاریخ در زمینه آن روییده است، بیش‏تر جهان‏بین است و به آخرت ناظر نیست. اما این نظر تاریخى در اصل دینى است و شاید در عالم دنیادارى هم گویاى سپنجى بودن جهان و نه حكایت دوام و پایدارى آن باشد. در ادیان توحیدى كه كتاب آسمانى و پیامبر دارند، این اصل جارى است كه خداوند آدمیان را بدون راهنما نمى‏گذارد و در وقت مناسب پیامبران و سفیران خود را مى‏فرستد تا مردم را بشارت دهند و انذار كنند. پیامبران چنان‏كه عارفان گفته‏اند، هر كدام مظهر یك یا چند اسم از اسماى الهى‏اند و پیامبر خاتم مظهر جمیع اسماى الهى است و در هر عهد یا دوره‏اى، اسم یا اسمایى غالب و حاكم است. بنابراین قول هر عهدى صورت و حقیقت خاص دارد. علاوه بر این، دین وعده نجات مى‏دهد و معتقدان و مؤمنان، امید نجات و آمدن منجى دارند.

در تفكر دینى ما بشر فقیر و نیازمند است و خداوند هرگز او را به خود وانمى‏گذارد و این به خود وانگذاشتن، مستلزم جارى بودن حكمت الهى در تاریخ است. این‏كه تاریخ بشر بر طبق حكمتى جریان دارد و اهل خشیت و حكمت، این حكمت را در مى‏یابند و از عبرت‏ها درس مى‏آموزند، ریشه در تفكر دینى دارد.
.2 چرا و چه وقت پیامبران مبعوث مى‏شوند؟

گفتیم كه تاریخ در تفكر دینى و در نظر ارباب معرفت، تاریخ پیامبران و رسولان الهى است و با حادثه سكنا گزیدن حضرت آدم در زمین آغاز مى‏شود و با آمدن منجى آخر زمان پایان مى‏یابد. این‏كه كسانى این تلقى را نوعى یا صورتى از تاریخ‏انگارى دانسته‏اند، درست نیست. البته تاریخ‏انگارى برگرفته از نظر عهد عتیق و عهد جدید و قرآن مجید و كلمات اولیاى دین درباره تاریخ است؛ اما آن نگاه و نظر تاریخى دینى در فلسفه تاریخ و تاریخ‏انگارى متأخر، از جوهر دینى و الهى خالى مى‏شود و وجهه بشرمدارى (اومانیسم) پیدا مى‏كند.

اگر توجه داشتن به آغاز و انجام كار بشر و اقوالى مانند این كه صلاح و فساد صرفا صفت اشخاص نیست، بلكه عارض زمانه و تاریخ نیز مى‏شود، یا هر كارى مرهون وقت خاصى است و امثال این‏ها، در ذیل مذهب اصالت تاریخ قرار مى‏گیرد، بیش‏تر دینداران باید مایل به مذهب اصالت تاریخ باشند؛ ولى اگر براى بیرون آمدن و رهایى از مذهب اصالت تاریخ نباید از آغاز و انجام سخن گفت و به هیچ نظم و پیوستگى و ربط در تاریخ قائل نبود، به نظر مى‏رسد كه اعتقاد به تاریخ‏انگارى بهتر از انكار آن است

. ولى این‏جا مقام رد و اثبات تاریخ‏انگارى نیست، بلكه مى‏خواهیم نسبت میان انسان و تاریخ را در كلمات و اشارات حضرت على ـ علیه‏السلام ـ درك كنیم. این‏كه آیا بحث از آغاز و پایان تاریخ، نوعى تاریخ‏انگارى است، باید در جاى خود بحث شود. اكنون سخن این است كه ما حقیقت خود را در آ

غاز تاریخ و هنگام آمدن آدم ابوالبشر به زمین مى‏بینیم و مولاى متقیان چه خوب این آغاز را تقریر فرموده و شرح داده است: چگونه شیطان، آدم ابوالبشر را فریفته تا یقین را به گمان بفروخته و آتش دودلى بر و بار عزم او را سوخته و شادمانى داده و بیم خریده، فریب خورده و پشیمانى كشیده تا خداوند در توبه به روى او گشوده و كلمه رحمت بر زبان او نهاده و بدو وعده بازگشت به جنت داده و او را درین سرا كه خانه رنج و امتحان است، فرود آورده است. (11) تاریخ با عهد پدید مى‏آید و به یك معنا عهد همان تاریخ است. كسى كه عهد مى‏بندد، ممكن است عهد خود را بشكند. آدمى در روز الست عهد كرده است كه پروردگار خود را بپرستد، اما بشر اهل غفلت و فراموشى است و چه بسا در گردش زمان عهد را از یاد مى‏برد. به این جهت ارسال رسولان ضرورت پیدا مى‏كند: خداوند سبحان از فرزندان او (آدم) پیامبرانى برگزید و این هنگامى بود كه بیش‏تر آفریدگان از فطرت خویش بگردیدند و طومار عهد در نوردیدند . حق او را نشناختند و برابر او خدایانى ساختند;. پس هرچند گاه پیامبرانى فرستاد و به وسیله آنان به بندگان هشدار داد تا حق میثاق الست را بگذارند و نعمت فراموش كرده را به یاد آورند. (12) تاریخ در حقیقت تاریخ غفلت و تذكر است؛ اما تذكر به عهد قدیم، صرف تكرار تاریخ و اعمال و سخنان گذشتگان نیست. افلاكى از قول شمس تبریزى نكته‏اى آورده است كه وضع غفلت را به خوبى روشن مى‏كند: «تا كى; با عصاى دیگران راه روید؟ این سخنان كه

مى‏گویید از حدیث و تفسیر و حكمت و غیره، سخنان مردم آن زمان است كه هر یك در عهد خود به مسند مردى نشسته بودند و معانى مى‏گفتند و چون مردان این عهد شمایید اسرار و سخنان شما كو.» (13) وقتى بنا به گفته مولاى متقیان: «روزگارى خواهد آمد كه اسلام را از حقیقت آن بردارند، همچون ظرفى كه واژگونش كنند و آن را از آنچه در آن دارد تهى سازند» كسانى باید پیدا شوند كه عهد گذشته را به یاد آورند و تجدید كنند. حضرت مولى الموحدین در تفسیر آیه ان فى ذلك لایات و ان كنا لمبتلین (مؤمنون، آیه 30) دنیا را دار بلا و ابتلا و آزمایش خوانده است. ما همواره در معرض آزمایشیم و در موقعیت خاص قرار داریم و باید پاسخگوى عمل خود باشیم و این یكى از صورت‏هاى

تاریخى بودن وجود آدمى است. ما فارغ از زمان و تاریخ نیستیم و این‏كه فرمود: الدهر یومان یوم لك و یوم علیك نیز بر همین معنا دلالت دارد. دهر نسبت به ما على السواء نیست و ما بیرون از آن قرار نداریم. زمانه یا با ما است و یا بر ما است. به عبارت دیگر، گاهى زمانه به ما رو مى‏كند و گاهى پشت، و پیدا است كه مردمان در ایامى كه زمانه به آنان رو مى‏كند، خشنود مى‏شوند و در زمانه ادبار

كسى كارى مى‏كند و دیگران به آن رضا مى‏دهند، آن‏ها همه مسئول آن كارند. علاوه بر این مردمان را خشنودى و ناخشنودى به هم مى‏پیوندد؛ چنان كه ناقه ثمود را یك تن پى كرد، اما چون همه به آن رضا دادند، خداوند همه ایشان را عذاب كرد. در قرآن كریم نیز فاعل فعل جمع است و پشیمانى نیز به جمع نسبت داده شده است. مردمان با موافقت و مخالفت قلبى خود نشانه و مظهر وحدت مى‏شوند و اگر اختلاف و تفرقه در میان آنان راه یابد، ضعف و فتور نیز در پى آن خواهد آمد. در پاسخ شخصى كه گفت كاش برادرم در این جنگ با شما بود، فرمود: «اگر برادرت در ایمان با ما بود، در این صحنه نیز بى‏تردید با ما است». یكى دیگر از لوازم تاریخى بودن بشر هم‏پیمانى و همبستگى است. در این همبستگى است كه آدمى خود را مسئول مى‏یابد و با آن سامان و نظم پدید مى‏آید. این بستگى مایه وحدت و الفت مردمان است و اگر سست شود، وحدت به تفرقه و دورى مبدل

مى‏شود و رشته كارها از هم مى‏گسلد. اندرز امام ـ علیه السلام ـ این است كه در تفاوت احوال مردمان بیندیشیم و ببینیم چه چیز آنان را عزیز كرد و شر دشمنان را از سر آنان كوتاه گردانید و زمان بى‏گزندى آنان را طولانى كرد. به نظر آن بزرگ این‏ها فرع دورى نمودن از پراكندگى و روى آوردن به سازوارى (الفت) و یكدیگر را بدان برانگیختن و سفارش كردن و پرهیز از كین‏توزى و كاشتن تخم نفاق در سینه و دست از یارى یكدیگر كشیدن و كارهایى از این قبیل است كه پشت نیرومندان را مى‏شكند. (14) پس بستگى ایمانى و گذشت از نفسانیت فردى و غرور است كه مایه بزرگى و

عزت مى‏شود؛ ولى این بدان معنا نیست كه اهل ایمان در تاریخ ظاهرى، همواره بر مسند پیروزى نشسته باشند . ایمان و دلبستگى به حق تاوان سنگین دارد. ایمان با تحمل درد و با گذشت و شجاعت اثبات مى‏شود. ایمان حرف نیست، ادعا نیست، بلكه در آزمایش بزرگ متحقق مى‏شود. مولا نیز كه در سخنان خود به تجربه‏هاى تاریخ نظر داشته است، از عذاب‏هایى یاد مى‏كند كه مؤمنان

تحمل كرده‏اند. «; وقتى فرعون‏ها مؤمنان را به بردگى مى‏گیرند، اگر ایمان و صبر را نگاه دارند ـ كه در حقیقت صبر و ایمان آنان را نگاه مى‏دارد ـ خداوند گشایشى برایشان پدید مى‏آورد و ارجمندشان مى‏سازد. این عزت و ارجمندى تا زمانى مى‏پاید كه قوم یكدل و یك جهت باشد و دیده‏ها به یك سو دوخته و اراده‏ها در پى یك چیز تاخته باشد، اما چون میانشان جدایى و تفرقه افتد و سخن‏ها و دل‏ها پراكنده شود، خداوند لباس كرامت از تنشان بیرون مى‏آورد.»
مولاى ما تذكر مى‏دهد كه داستان و تاریخ این مردم باقى مى‏ماند و مایه عبرت عبرت‏آموزان مى‏شود و باید چنین شود. نمونه‏اى كه آن حضرت ذكر مى‏كند، سرگذشت فرزندان اسماعیل و اسحاق و اسرائیل ـ علیهم‏السلام ـ است كه تا گرفتار پریشانى و تفرقه بودند، قیصرها و كسراها بر آنان حكومت مى‏كردند: «نه دعوتى [بگوششان مى‏رسید] كه به آن روى آورند و نه سایه الفتى [مى‏یافتند] كه رخت بدان جا افكنند.» (15) این نه فقط اشاره به وضعى است كه اعراب قبل از بعثت پیامبر(ص) بدان دچار بودند، بلكه در آن بعثت همه پیامبران به وقت و تاریخ موكول شده است؛ یعنى زمانى كه مردم دوران فترت را مى‏گذرانند، در عین حال دل‏ها مستعد وحدت و گوش‏ها آماده شنیدن پیام همبستگى و عزت شده باشد. اینان هم تا وقتى صاحب نعمتند كه یاد خدا مى‏كنند و شكر نعمت او به جا مى‏آورند؛ چنان كه مى‏فرماید: هرگز هیچ قومى كه نعمت و عیش راحت داشته آن را از دست نداده است، مگر این كه به ورطه گناه درافتاده است؛ چرا كه «خداوند نسبت به بندگانش ظلم روا نمى‏دارد» . (انفال، آیه 51) و اگر مردمان در هنگامى كه نعمت بر سرشان نازل مى‏شد و از نقمت رهایى مى‏یافتند با صدق نیت و صفاى قلب به خداى خود رو مى‏كردند، خداوند نعمت را به ایشان باز مى‏گرداند و فساد ایشان را به صلاح و سامان مبدل مى‏كرد. اما اكنون نگرانم كه مبادا در

وضع فترت باشید. بى‏گمان وضع گذشته شما در نظر من پسندیده نبود، اما اگر به وضع زمان بعث

ت بازگردید، مردم سعادتمندى هستید. من آنچه از دستم برآید مى‏كوشم و درباره گذشته چیزى كه مى‏گویم این است كه خداوند گذشته را عفو مى‏كند. (16) آن حضرت در هنگام قبول خلافت نیز با تذكر این اصل كه روشن شدن عبرت‏هاى تاریخ و عبرت گرفتن از حوادث، تقوا مى‏آفریند [تقوایى كه آدمى را از گرفتارى در شبهات مصون مى‏دارد] هشدار داده بود كه آزمون روز بعثت پیامبر(ص) تجدید شده است. بازگشت روز بعثت نكته قابل تأملى است. در روز بعثت مردمان مشرك بودن و چون پیامبر (ص) دعوت خود را اظهار كرد، بسیارى با او به مخالفت و دشمنى برخاستند. اما روزى كه على ـ علیه‏السلام ـ به خلافت رسید، قلمرو حكومت اسلام از مدیترانه و آفریقا تا قلب آسیا و

سعت داشت. این بار كسانى به نام اسلام و مسلمانى در برابر حكومت على ـ علیه‏السلام ـ قرار گرفتند و این بدان جهت بود كه مسلمانى مسلمانان دیگر شده بود. امام این معنا را مى‏دانست، اما همه از عهده فهم آن برنمى‏آمدند. امام به مردمى كه بلاى تفرقه و خودرأیى در جانشان افتاده بود، تذكر مى‏داد كه بسیارى از مردمان بعد از هجرت به بدویت و تعصب عربیت روى آوردند و بعد از این كه همبستگى اسلامى پیدا كردند، باز گروه گروه شدند و دیگر به اسلام و به نام آن تعلقى ندارند و از ایمان جز رسوم و تشریفات چیزى نمى‏شناسند. (17) اسلامى كه پیامبر آورد، تركیبى اتحادى از روح و جسم بود. این اسلام در طى زمان تبدل پیدا كرد و روح آن دچار ضعف شد و جسم آن باقى ماند. با این تحول و تبدل پیدا است كه حكومت عدل دشوار مى‏شود. مولا ـ علیه السلام ـ مى‏دانست كه زمان و قدرت از هم منفك نیست و از این كه فرمود: اذا تغیر السلطان تغیر الزمان، مراد این نبود كه وقتى حاكمى برود و حاكمى دیگر به جاى آن بیاید، زمان هم دیگر مى‏شود. در این جا مراد از سلطان، قدرت پراكنده و منتشرى است كه بر دل و جان مردم غالب مى‏شود؛ چنان‏كه اگر این سلطان، دین توأم با روح باشد، زمان زمان دین و زبان زبان عدالت است و اگر دین ظاهر و بى‏روح و تشریفاتى و لفظى سلطنت كند، زمان با فرصت‏طلبان مدارا مى‏كند و حتى در به روى آنان مى‏گشاید. امام ـ علیه السلام ـ میان مردم و حكومتى كه دارند، مناسبت قائل است. مردم گاهى و در زمانى حكومت ظالم را بر حاكم عادل ترجیح مى‏دهند و حكومت عدل را برنمى‏تابند؛ ولى حكومت ظالم مردم

را به باطل مى‏كشاند و مردمى كه از باطل پیروى كنند، نعمت و آزادى را نیز از دست مى‏دهند. مردم وقتى دست در حبل‏المتین الهى مى‏زنند، آرامش و قرار و وحدت پیدا مى‏كنند و به نظام و ثبات و اقتدار مى‏رسند. نكته مهم این است كه درك و فهم نیز به یك معنا تاریخى است؛ چنان‏كه فرمود: شما امور را تجریه كرده‏اید و طعم تجربه را چشیده‏اید و از گذشته پند آموخته‏اید و از تاریخ گذشته، مثل‏ها براى شما گفته‏اند و شما را به امر واضحى دعوت كرده‏اند كه جز كران و كوران كسى نمى‏تواند آن همه را ناشنیده و نادیده انگارد و آن كه خداوند در آزمایش و تجربه او را بهره‏مند نسازد، از هیچ چی

ز بهره‏مند نمى‏شود و چندان دچار كاستى و نقصان مى‏شود كه خوب و بد (معروف و منكر) را از هم بز نمى‏شناسد. (18) او به پیروى از قرآن و پیامبر، نژاد و نسب را به چیزى نمى‏گرفت و عزت و عظمت را فرع همزبانى و وحدت كلمه مى‏دانست و تعلیمش بر این اساس استوار بود كه هیچ قومى ذلیل بالذات یا عزیز ذاتى نیست و چه بسا عظمت‏ها كه به خوارى مبدل مى‏شود و چه بسیار رنج‏كشیدگان كه به عظمت و قدرت مى‏رسند. درست است كه عزت و ذلت به دست خداوند ـ جلت عظمته ـ

د؛ یعنى عزت و ذلت چیزى جدا از فكر و ذكر و بینش و ادراك و تاریخ مردمان نیست. مردمى كه تاب تحمل سختى و آزمایش بزرگ ندارند و به تن‏پرورى و سهل‏انگارى و خوش‏گذرانى خو كرده‏اند و به فرمان خداى بزرگ گردن نمى‏گذارند، اسیر قهر جابران و برده ستمكاران مى‏شوند و این نكته‏اى است كه در كلمات مولا به كرات و به عبارات مختلف آمده است. در خطبه قاصعه كه بیش‏تر مطالب آن به تاریخ راجع است، نكاتى است كه مخصوصا باید مورد تأمل قرار گیرد. در این خطبه به بناى خانه خدا و كعبه اشاره مى‏شود و این كه «; آن خانه را در سنگلاخى نهاد از همه سنگستنان‏هاى روى زمین دشوارتر، و ریگزارى كه رویش آن از همه كم‏تر; پس آدم و فرزندان او را فرمود تا روى بدان خانه دارند. پس خانه براى آنان جایگاهى گردید كه سود سفرهاى خود را بردارند و مقصدى كه بارهاى خویش در آن فرود آرند.» (19) در این خطبه اشاره شده است كه: «خداوند مى‏توانست خانه را در سرزمین آباد و در میان باغ‏هاى سبز و خرم قرار دهد، اما چنین نكرد تا بندگانش را به گونه گون سختى‏ها بیازماید ; و به ناخوشامدها آزمایششان كند تا خودپسندى را از دل‏هاشان بزداید و خوارى و فروتنى را در جان‏هاشان جایگزین فرماید و آن را درهایى سازد گشاده به بخشش او و وسیله‏اى آماده براى آمرزش او.» (20) و این مى‏تواند پاسخى باشد به كسانى كه مى‏گویند اگر گناه آدم نبود خیر و طاعت و ثواب هم نبود.
مى‏بینیم كه تاریخ بشر كه از بناى خانه خدا در زمان آدم ـ علیه السلام ـ شروع مى‏شود، چگونه به آخرت مى‏پیوندند؛ یا درست بگوییم: چگونه این جهان به آن جهان پیوسته است و هرچه این پیوستگى را سست كند، انحراف است و شاهد مى‏آورد كه امت‏هاى پیشین كه به مال و نژاد تعصب ورزیدند، چه كیفرها دیدند و سفارش مى‏كند كه «نیك و بد احوالشان را به یاد آرند و خود را از مانند

شدن به آنان برحذر دارند.» (21) من گاهى فكر مى‏كنم كه توجه مسلمین به تاریخ و ظهور مورخان و كتب تاریخى بزرگ، فرع توجهى است كه مثال آن را در قرآن (22) و در كلمات مولاى متقیان مى‏بینیم. اما این تاریخ، تاریخ مفاخر و تاریخ حسب و نسب و مفاخرت نیست؛ بلكه تاریخ تذكر و عبرت است. این صفت تاریخ حتى در عناوین كتب تاریخى دوره اسلامى نیز منعكس شده است. در عناوینى چون مروج الذهب و معادن الجوهر و التنبیه و الاشراف مسعودى و تجارب الامم ابن مسكویه و تجارب السلف هندوشاه نخجوانى و كتاب العبر ابن خلدون و ; . اما نكته مهم این ا

ست كه توجه به تاریخ در قرآن و نهج‏البلاغه مى‏توانست به پدید آمدن نوعى تاریخ جهانى مودى شود. ابن قتیبه و مسعودى از بزرگان و پیشروان اندیشه تاریخ جهانى‏اند و البته این تاریخ جهانى با تاریخى كه از قرن هیجدهم پدید آمد، تفاوت دارد. تاریخ جدید هم، تاریخ جهانى است، اما محور این تاریخ و صورت كلى آن در غرب با تجدد قوام یافته و ترسیم شده است. تاریخ جهانى به صورتى كه در قرآن و نهج‏البلاغه و در آثار بعضى از مورخان عالم اسلامى عنوان شده است، تاریخ قرب و بعد ه اسفل السافلین درافتاده است، باید این دوره و مدار یا فاصله میان اسفل و اعلى را طى كند و طى این فاصله همان تاریخى بودن است. بشر بسته به این كه به كدام سمت رو مى‏كند و در كجا درنگ مى‏نماید، مظهر یك تاریخ مى‏شود؛ به عبارت دیگر بشر در هر موقف و مقامى، مظهر اسمى از

اسماى الهى است. تاریخ جهانى به نحوى كه در اسلام ظهور مى‏كند، تاریخ حكومت اسماى الهى است و این آدمى است كه آن اسما را مى‏شناسد و مظهر آن اسما است و به همین جهت موجود تاریخى است . موجودات دیگر اعم از جماد و نبات و فرشتگان، چون نام‏ها را نمى‏شناسند و غفلت و تذكر ندارند، تاریخ هم ندارند. آدمى نیز هنگامى كه در غفلت عمیق فرو مى‏رود، بى‏تاریخ مى‏شود . تاریخى‏بودن، یعنى تذكر به این كه چه هستیم، از كجا آمده‏ایم و راهمان به كدام سمت است و به كجا منتهى مى‏شود. ما چگونه مى‏توانیم بدانیم كه چه هستیم؟ ما خود را به صرف رجوع به باطن و درون‏نگرى نمى‏شناسیم و از عهده همه كس برنمى‏آید كه حقیقت وجود خود را بشناسد. هرچه بستگى‏هاى مردم بیش‏تر باشد، خودشناسیشان دشوارتر مى‏شود؛ یعنى آنان كه بندهاى تعلقشان سست‏تر است و كم‏تر به كثرت‏ها تعلق دارند و آزادترند، خود را بهتر مى‏شناسند. ما در شناخت خود بستگى‏هاى خود را مى‏شناسیم؛ یعنى درمى‏یابیم كه آمدن ما به میل و اراده ما نبوده و چون به دنیا آمده‏ایم، با دیگران بوده‏ایم و زبان داشته‏ایم و به عبارت دیگر همزبانى بوده‏ایم. حقیقت ما همزبانى است. ما در همزبانى، خود و دیگران را مى‏شناسیم؛ ولى مردمان همیشه همزبان نیستند و غالبا در غفلت به سر مى‏برند. امام ـ علیه السلام ـ ما یادآور مى‏شود كه «در كار فرزندان اسماعیل و اسحاق و اسرائیل بیندیشیم و روزگارى كه پراكنده بودند و از هم جدا، كسراها و قیصرها بر آنان پادشا. آنان را.. . به زمین‏هایى كه رستنى در آن درمنه بود روانه مى‏نمودند; پست‏ترین جاى‏هایشان خانه و خشك‏ترین بیابان‏هایشان جاى قرار و كاشانه. نه دعوتى تا بدان روى آرند و خود را از گمراهى بازدارند و نه سایه الفتى كه رخت بدان‏جا افكنند و در عزت آن زندگى كنند. حالت‏ها ناپایدار، دست‏ها به خلاف هم دركار، جمعیت پراكنده و در بلاى سخت وتیه نادانى دست و پازننده، از: زنده به گور كردن

دختران و پرستیدن بتان و بریدن پیوند خویشان.» (23) در چنین اوضاعى اگر مردم به خدا پناه ببرند و مستعد لطف او باشند، خداوند آنان را با بعثت پیامبرى و دعوت به پرستش خداوند، متحد مى‏سازد و دل‏هاشان را به یك سو متوجه مى‏سازد؛ چنان‏كه با مبعوث شدن پیامبر عظیم‏الشأن اسلام «ملتاسلام با بركت‏هاى خود آنان (مسلمانان) را فراهم فرمود. پس در نعمت شریعت غرقه گردیدند و لذت زندگى خرم و فراخ را چشیدند. زندگیشان به سامان، در سایه دولت قوى‏شان، و نیكویى حال آنان را به عزتى رساند ارجمند، و كارهاشان استوار گردید و دولتشان نیرومند؛ چنان كه حاكم شدند بر جهانیان و پادشاهان زمین در این كرانه و آن كران. كار كسانى را به دست گرفتند كه بر آنان حكومت مى‏نمودند، و بر كسانى فرمان راندند كه فرمانبر آنان بودند; .» (24) نظیر همین معنا را در خطبه 95 بیان فرمود: «او را برانگیخت. جایى كه مردم سرگردان بودند بیراهه فتنه را مى‏پیمودنند، مخاطبان را خاطرنشان مى‏كند كه وضع آنان نتیجه و لازمه كردارشان است: «او را هنگامى فرستاد كه پیامبران نبودند و مردمان در خوابى دراز مى‏غنودند. اسب فتنه در جولان، كارها پریشان، آتش جنگ‏ها فروزان، جهان تیره، فریب دنیا بر همه چیز چیره، باغ آن افسرده، برگ آن زرد و پژمرده، میوه‏اش پوسیده، آبش در دل زمین ناپدید، نشانه‏هاى رستگارى ناپیدا، علامت‏هاى گمراهى هویدا. دنیا با مردم خود ناخوشروى و با خواهنده خویش ترش‏روى، بارش محنت و آزار، درونش بیم، برونش تیغ مرگبار. پس بندگان خدا، عبرت گیرید و كرده‏هاى پدران و برادران خود را بیاد آرید كه چگونه در گرو آن كردارند و حساب آن را عهده دارند; .» (26) اما اسلام كه آمد اینان را عزیز كرد و تا زمانى كه یكدل و یك جهت بودند و «دل‏ها راست بود و با هم سازوار و دست‏ها یكدیگر را مددكار، شمشیرها به یارى هم آخته و دیده‏ها بیكسو دوخته و اراده‏ها در پى یك چیز تاخته، آیا مهتران سراسر زمین

نبودند و بر جهانیان پادشاهى نمى‏نمودند؟ پس بنگرید كه پایان كارشان به كجا كشید چون میانشان جدایى افتاد و الفت به پراكندگى انجامید و سخن‏ها و دل‏هاشان گونه‏گون گردید، از هم جدا شدند و به حز بها گراییدند و خدا لباس كرامت خود را از تنشان برون آورد و نعمت فراخ خویش را از دستشان به در كرد و داستان آنان میان شما بماند و آن را براى پند گیرنده عبرت گردانید.» (27) در همین جا امام ـ علیه السلام ـ این حكم كلى را بر وضع زمان خود اطلاق فرمود كه: « ; شما پس از هجرت و ادب آموختن از شریعت به خوى بادیه‏نشینى بازگشتید و پس از پیوند دوستى، دسته دسته شدید. با اسلام جز به نام آن بستگى ندارید و از ایمان جز نشان آن را نمى‏شناسید.» (28)

«همانا شما رشته فرمانبردارى را از گردن گشادید و به داورى‏هاى دوران جاهلیت رضا دادید . در دژ خدایى كه پیرامونتان بود، رخنه نهادید. همانا خداى سبحان بر جماعت این امت [مسلمان‏] منت نهاد و به الفت آنان را با یكدیگر پیوند داد. پیوندى كه در سایه آن بچمند و در پناه آن بیارمند.

در نعمتى كه هیچ یك از آفریدگان بهایى نداند براى آن;» (29) در تاریخ، قوم برگزیده وجود ندارد. مردمى كه در زیر عذاب تازیانه ذلت و مسكنت به جان آمده‏اند، اگر یك دل و یك جهت شوند، از وضع ناگوار خود رهایى مى‏یابند و قومى كه به عزت و سرورى رسیده است، اگر پیمان وحدت بشكند، دچار مذلت مى‏شود. آدمى در این دنیا «آرزومند چیزى است كه به دست نیاید. رونده راهى است كه به جهان نیستى درآید; بیمارى‏ها را نشانه است و در گرو گذشت زمانه؛ سوداگر فریب است و فنا را وامدار و بندى مردن و هم سوگند اندوه‏هاى جان‏آزار و و غم‏ها را همنشین و آسیب‏ها را نشان و به خاك‏افكنده شهوت‏ها است و جانشین مردگان; .» (30) اینها همه مایه تذكر است، اما از آن‏ها به صراحت نمى‏توان آموخت كه چه باید كرد و از چه كارها رو باید گرداند. البته تاریخ مى‏آموزد كه گذشتگان چها كردند و از كرده خود چه سودها و زیان‏ها دیدند؛ اما مگر حوادث تاریخ تكرار مى‏شود؟ در نامه به امام حسن ـ علیه السلام ـ مى‏خوانیم: «; هرچند من به اندازه همه آنان كه پیش از من بوده‏اند، نزیسته‏ام، اما در كارهاشان نگریسته‏ام و در سرگذشت‏هاشان اندیشیده و در آنچه از آنان مانده رفته و دیده‏ام تا چون یكى از ایشان گردیده‏ام؛ بلكه با دانشى كه از كارهاشان به دست آورده‏ام، گویى چنان است كه با نخستین تا پسینشان به سر برده‏ام. پس از آنچه دیدم روشن را از تار و سودمند را از زیانبار بازشناختم و ; .»
روشن و سودمند در نظر حضرتش وحدت دل و كلمه مردمان و صلاح و عدل حاكمان است كه هیچ یك از اینها نباید از «نگریستن در كار خویش و از اندیشیدن بازایستند». و در این صورت است كه آنچه را مى‏شناسند، به كار مى‏بندند و از بند آنچه بر عهده‏شان نیست، مى‏رهند.
پیامبران مى‏آیند كه این شرایط را براى مردم فراهم آورند تا ایشان دوباره بر سر پیمان آیند؛ اما در هیچ عهد و عالمى چنان نیست كه مردم یكباره در غفلت فرو روند و حجت‏هاى خدا به كلى پوشیده شود. روزگار ممكن است چندان به ظلمت بگراید كه چیزى در آن پنهان‏تر از حق و آشكارتر از باطل

نباشد. زمانى كه دروغ بستن به خدا و پیامبر او بر همه چیز فزونى گیرد و ; قرآن هرچند ظاهرا میان مردمان است در حقیقت با آنها نباشد; در این روزگار قرآن و قرآنیان دو تبعیدى آواره و دو تنهاى بیگانه‏اند كه هیچ كس پناهشان ندهد. در میان مردمند اما نه در وجودشان.

برای دریافت اینجا کلیک کنید