مقاله حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان

توضیحات

  مقاله حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان دارای 26 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان :

حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان

نگاهى به ارزش هاى تاریخى وهنرى بارگاه على بن موسى الرضا(ع)
12 قرن هنرومعمارى ایران درحرم رضوى
• مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان كه پیدایى آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمى گردد، اكنون 1233 سال قدمت دارد و این در حالى است كه شهادت امام رضا(ع) در 1223 سال پیش واقع شده است

• ضریح مبارك شاهكارى است با طراحى «استاد محمود فرشچیان» و پنجمین ضریحى است كه مضجع شریف را در برگرفته است
حمیدرضا حسینى
«در بارگاه امام رضا(ع) هیچ یك از شبستان هاى وسیع و هیچ گوشه اى از صحن هاى مزینى كه در اطراف ضریح قرار دارد، خالى از هیجان نیست. با این همه در آنجا هر كسى احساس آرامش و انزوا مى كند و تنها جسم افراد است كه در یك جا گرد آمده است. یك زمزمه آسمانى خلأ میان گنبد رنگارنگ و دیوارهاى پوشیده از كاشى هاى سبك صفوى و پوشش مرمرین زمین را كه با قالى هاى گرانبها فرش شده است، آكنده مى سازد و انسان احساس مى كند كه در این مقدس ترین زیارتگاه ایران معجزاتى در شرف وقوع است و راه هایى در پیش پاى انسان به سوى بهشت قرار گرفته است.»

مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان كه پیدایى آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمى گردد، اكنون 1233 سال قدمت دارد و این در حالى است كه شهادت امام رضا(ع) در 1223 سال پیش واقع شده است. این مجموعه علاوه بر محوطه اصلى حرم و گنبد طلا در بر دارنده فضاهاى وسیع معمارى شامل 24 رواق، 10 صحن، 4 بست، 3 مدرسه و 2 مسجد است كه در این میان تنها یكى از مساجد آن یعنى «جامع گوهرشاد» یك صحن، چهار ایوان، هفت شبستان، بیست و دو غرفه و بیست و هشت ورودى دارد و 32 كتیبه تاریخى از سال 821 ه- . ق تا دوره معاصر را در خود جاى داده است. غیر از اینها مجموعه آستانه مشتمل بر گورستان هاى وسیعى است كه نامدارترین شاهان، امیران، دانشمندان و هنروران در آنها فرو خفته اند. نامدارانى چون شیخ بهایى، شیخ طبرسى، شیخ حر عاملى، شاه تهماسب صفوى، امیر علیشیر نوایى، عباس میرزاى قاجار، میرزا حسین خان سپهسالار و;

موزه هاى آستانه با 11 گنجینه بزرگ، آنچنان كه «دكتر على شریعتى» به درستى تصریح مى كند؛ جایى است كه «در آن مى توان سهم تشیع را در عالم هنر، بخصوص هنر اسلامى به دقت مطالعه كرد.» و بالاخره كتابخانه آستانه با 30 هزار مترمربع زیربنا، 38 هزار كتاب خطى، 3 هزار قرآن خطى و 400 هزار كتاب چاپى، یكى از بزرگترین آرشیوهاى تاریخى در ایران و بلكه پهنه جهان اسلام به شمار مى آید.

با وجود این، ارزش هاى تاریخى و هنرى نهفته در روضه رضوى در پرتو جنبه هاى قدسى و آداب زیارتى آن تا حد زیادى به فراموشى سپرده شده و موجب شده است پاره اى از برنامه ریزى ها و اقدامات در این مجموعه سترگ، خالى از دغدغه هاى مربوط به صیانت از میراث فرهنگى باشد. گفتار حاضر بر آن است تا با نگاهى گذرا به روند پیدایى و تكوین بارگاه هشتمین امام، برخى از جنبه هاى تاریخى و هنرى آن را مورد توجه قرار دهد. شاید همه ما كه چند بارى به زیارت قدسى ترین زیارتگاه ایران شتافته ایم با توجه به این جنبه ها دریابیم روضه رضوى جایى است كه به واقع آن را ندیده ایم و باید از نو بدان بنگریم!

حرم مطهر؛ جایى كه پیش از امام رضا ساخته شد
ده سال پیش از شهادت على ابن موسى الرضا(ع)، «هارون الرشید» خلیفه عباسى براى سركوب شورش «رافع بن لیث» در ماوراءالنهر، از بغداد راهى خراسان شد؛ اما در میانه راه بیمار شد و در نزدیكى قریه سناباد توس در باغ «حمید بن قحطبه طایى» به استراحت پرداخت. حمید بن قحطبه (بر وزن مخمسه) سردار بزرگ جنگ هاى بنى عباس علیه بنى امیه بود كه بعدها به امارت خراسان رسید و مقر حكومتش باغ و عمارت باشكوهى میان سناباد و نوغان یعنى مشهد امروزى بود. هارون در همین باغ درگذشت و در آنجا به خاك سپرده شد (بهار 193 ه- . ق) اندكى بعد بقعه اى بر گور او برافراشتند تا تجلیلى از این بزرگترین خلیفه عباسى باشد.

ده سال بعد، هنگامى كه مأمون فرزند هارون، همراه با امام رضا(ع) از مرو به بغداد آمد، در باغ حمید ابن قحطبه و كنار بقعه پدرش فرود آمد. او در همین باغ امام هشتم را مسموم كرد و در بقعه پدرش به خاك سپرد. (صفر 203 ه- . ق) از این رو آستانه كنونى امام رضا(ع) مطابق با باغ حمید ابن قحطبه است و محوطه اصلى حرم ایشان، حدود ده سال پیش از شهادتشان شكل گرفته است. اینكه امروزه مزار امام درست در میانه گنبدخانه قرار ندارد، شاید بدین سبب باشد كه بناى اولیه متناسب با گور هارون ساخته شده و در بازسازى هاى بعدى شكل كلى آن حفظ شده است.

جالب آنكه هنوز هم دو متر از دیوار چینه اى بقعه نخستین یا همان بقعه هارون باقى است و بقایاى قناتى كه در باغ حمید بن قحطبه جارى بوده، در بخش هایى از حرم مانند رواق دارالذكر مشاهده شده است. گویا این قنات از زاویه جنوب غربى به طرف حرم مى آمده.

«ابوالفرج اصفهانى» در «مقاتل» مى گوید: «مأمون هنگام حفر قبر على ابن موسى الرضا حضور داشت و گفت: صاحب این نعش به من مى گفت: هنگامى كه خواستید براى من قبرى حفر كنید، آب و ماهى در آنجا ظاهر خواهند شد، بعد از آنكه مشغول حفر شدند، آبى ظاهر شد و ماهى در آن پدید آمد و بعد آب خشك گردید و رضا(ع) را در آنجا به خاك سپردند.» این روایت به نوعى مؤید تاریخى قناتى است كه هنوز بخشهایى از آن در اطراف حرم و نیز پشت محراب مسجد گوهرشاد وجود دارد.
خرابى و بازسازى؛ داستان همیشگى حرم

از تاریخ آستانه در فاصله سال 203 تا نیمه دوم سده چهارم هجرى اطلاع دقیقى در دست نیست. اما به نظر مى رسد تغییر قابل توجهى در ساختمان بقعه به وجود نیامده. در ابتداى دوره غزنوى «سبكتگین» به گمان آن كه مبادا روضه رضوى جایى براى تجمع و همبستگى شیعیان باشد، حرم امام را ویران كرد، اما فرزندش «سلطان محمود غزنوى» گرچه صبغه اى كاملاً ضد شیعى داشت، از روى تدبیر به مرمت آن همت گمارد و آستانه را اندكى گسترش داد. گفته اند نخستین بار در همین زمان گنبد و مناره اى براى حرم افراشته شد. همچنین مسجد كوچك «بالاسر» از یادگارهاى دوره غزنوى است كه بانى آن «ابوالحسن عراقى» بوده است.

بعدها در سال 510 ه- . ق و به روزگار حكومت سلجوقیان بر اثر نزاعى كه میان شیعیان و سنیان در مشهد و توس پدید آمد، بار دیگر حرم رضوى در روز عاشورا مورد حمله قرار گرفت و ویران شد.

آثار خرابى پس از چند سال به وسیله یكى از علویان به نام «ابوالقاسم احمدبن على بن احمد علوى حسینى» از میان رفت. قدیمى ترین سنگ مزارى كه از بارگاه امام به دست آمده و از شاهكارهاى هنر سنگ تراشى در ایران است، نام همین فرد را به همراه تاریخ 516 ه- . ق در بر دارد.

32 سال بعد در یورش غزها (غز بر وزن لر، گروهى از تركان آسیاى مركزى) به خراسان، دوباره خساراتى به روضه رضوى وارد آمد كه توسط «شرف الدین ابوطاهربن سعد بن على قمى» از عمال حكومت سلجوقى به سال 556 ه- . ق ترمیم شد و ازاره حرم با كاشى هاى بسیار نفیس كه هنوز باقى هستند، زینت یافت. گفتنى است ریشه تاریخى داستان «ضامن آهو» به همین دوران راه مى برد و آن شكارچى كه آهوان از كمندش به حرم امام پناه بردند، فرزند بیمار سلطان سنجر سلجوقى بود. گفته اند او در این واقعه طى مكاشفه اى شفا یافت و از این رو پدرش امر به تجدید بناى حرم داد.

از دوره خوارزمشاهیان (628 – 490 ه- . ق) دست كم سه محراب، یك كتیبه كاشى خشتى بر دیواره حرم و چند كتیبه دیگر در مجموعه بناهاى آستانه به جا مانده است. این آثار اگرچه از حیث عددى قابل توجه نیستند، اما به لحاظ نفاست از شاهكارهاى هزاسلاتى تلقى مى شوند. خصوصاً محراب كه تاریخ آن به سال 612 ه- . ق بر مى گردد. از ظریف ترین و چشم نوازترین محرابهاى موجود در ایران است.

خوشبختانه در واقعه حمله مغول به ایران (616 ه- . ق) حرم رضوى از معدود بناهایى بود كه به ملاحظه احساسات عمومى ویران نشد و سالم ماندن بخشى از آثار دوره سلجوقى و خوارزمشاهى تا به امروز مؤید این مدعاست. حتى بعدها كه مغولان خوى انسانى گرفتند و آیین مسلمانى اختیار كردند، در رسیدگى به آستانه امام رضا (ع) كوششها به خرج دادند. چندان كه عده اى ساختمان گنبد امام را نه به دوره غزنوى كه به دوره «سلطان محمد خدابنده» از نوادگان چنگیز نسبت داده اند.
سده نهم؛ شالوده اى از صلابت

با وجود گسترش آستانه رضوى از دوره غزنوى تا مغول و ایلخانى (سده چهارم تا هشتم هجرى) شكوه چشمگیر این مجموعه در دوره تیموریان (سده هشتم) رخ داد. در اطراف حرم، سه رواق از بزرگترین رواقهاى آستانه یعنى دارالسیاده، دارالسلام و دارالحفاظ در این دوره ساخته شدند. بانى هر سه این رواقها «گوهرشاد آغا» همسر «شاهرخ» فرزند و جانشین «تیمور لنگ» بود. مسجد گوهرشاد به عنوان یكى از بزرگترین مساجد جامع در گستره سرزمینهاى اسلامى نیز از كارهاى اوست. این مسجد به دست معمارى به نام «قوام الدین زین الدین شیرازى طیان» ساخته و در سال 821 رسماً با حضور شاهرخ و گوهرشاد افتتاح شد. «بایسنقر میرزا» فرزند گوهرشاد كه بعدها به سلطنت رسید، در خلق این اثر سترگ نقش قابل توجهى ایفا كرد و به عنوان یكى از بزرگترین ثلث نویسان تاریخ ایران، كتیبه اصلى ایوان مقصوره را به یادگار گذارد.

در عین حال شالوده صحن عتیق (انقلاب كنونى) در دوره تیمورى و به وسیله «امیر علیشیر نوایى» وزیر دانشمند و هنرپرور «سلطان حسین بایقرا» ریخته شد. ایوان طلاى این صحن كه بعدها توسط «شاه تهماسب صفوى» تذهیب و به سال 1146 ه- . ق به وسیله «نادرشاه افشار» طلاكارى شد از آثار امیر علیشیر است. نیز دو مدرسه «پریزاد» و «دودر» در همین دوره شكل گرفتند. اولى به سال 820 ه- . ق به همت «پریزاد خانم» از نوادگان «خواجه ربیع» و ندیمه گوهرشاد آغا ساخته شد و دومى به امر «غیاث الدین یوسف خواجه بهادر» از امراى خراسان و به سال 843 ه- . ق بنا گردید. همچنین «مدرسه بالاسر» كه براى ساخت «رواق دارالولایه» در دوره اخیر خراب

شد، از آثار تیموریان بود. به هر روى میراث این سلسله در آستانه امام رضا (ع) بسیار حایز اهمیت است و هنوز هم پس از گذشت شش سده، سترگ ترین و نفیس ترین آثار مجموعه از آن تیموریان است. براى مثال، «رابرت بایرون» در مقاله هنر ایران درباره زیبایى هاى صحن مسجد گوهرشاد مى گوید: «براى تحسین كردن این حیاط آشنایى با سایر سبكهاى [معمارى] لازم نیست، چون زیباترین نمونه رنگ در معمارى است كه تاكنون پدید آمده است.»

عصر صفوى؛ كمال ظرافت
تا آغاز دوره صفویه گسترش روضه خوانى عمدتاً به دست خاندانهاى حكومتگرى رخ داد كه به تمامى سنى مذهب بودند و گاه نیز با تشیع ضدیت داشتند. البته قدرت و نفوذ تشیع در خراسان و نیز علاقه عموم مسلمانان به اهل بیت پیامبر در توجه خاندانهاى مزبور به آستانه رضوى بى تأثیر نبود. در این میان صفویه (سده دهم تا دوازدهم هجرى) نخستین سلسله اى بودند كه به تشیع امامیه در ایران رسمیت بخشیدند و بدیهى است كه در توسعه بارگاه تنها امام مدفون در قلمرو خویش از هیچ اقدامى فرونگذاردند.

سه رواق حاتم خانى، الله وردى خان و توحید خانه از آثار دوره صفویه هستند كه از این سه، رواق هشت گوش الله وردیخان به سبب اسلوب معمارى و معرق كارى بسیار ظریف خود در زمره بهترین آثار دوره صفویه قرار مى گیرد، هر چند كه به علت قرار گرفتن در انبوهى از فضاهاى شاخص معمارى كمتر مورد توجه بوده است. در میان صحن هاى آستانه محورى ترین صحن، یعنى صحن عتیق با این كه شالوده اى تیمورى دارد، اما ساختار كنونى اش از دوره صفوى است. سه ایوان شمالى، شرقى و غربى این صحن به روزگار شاه عباس اول (1038-996 ه-.ق) بنا شدند و با بهترین آثار موجود در اصفهان برابرى مى كند. از این گذشته كتیبه هایى از «علیرضا عباسى» و

«محمدرضا امامى» دو خوشنویس بزرگ عصر صفوى زینت بخش صحن عتیق است. همچنین طلاكارى گنبد و مناره كناره آن با كتیبه كم نظیرى از علیرضا عباسى و پى ریزى بست بالا و پایین به انضمام احداث چند مدرسه در اطراف آستانه از كارهاى صفویان است كه گویا در افزودن بر شكوه حرم به رقابتى پنهان با یكدیگر برخاسته بودند.
«آرتور پوپ» در كتاب معمارى ایران میراث صفویه در آستانه هشتمین امام را چنین وصف مى كند: «فضا محدود و سخت فشرده شده و در عین حال سرشار از نسبت هاى هماهنگ و سازمان دهى دقیق است. هر زاویه و سطحى تأكیدى است بر موقعیت نشانه اى عارى از اشتباه [براى دورى] از مركزیت كه هم توجه و حركت را ناخودآگاه، به خود جلب مى كند. انسان در جهان پرشكوهى احاطه مى شود كه در آن دنیاى امور عادى دور از دسترس و به طرز شگفت انگیزى غیرواقعى مى نماید.»
در جست وجوى صلابت و ظرافت

از تاریخ چنین برمى آید كه آثار پس از تیموریان و صفویان، هرگز به ذروه شكوهى كه در این دوران آفریده شد، دست نیافتند. در دوره كوتاه زمامدارى تا «نادرشاه افشار» (1160-1148 ه-.ق) ایوان جنوبى صحن عتیق طلاكارى و یكى از دوست داشتنى ترین آثار موجود در آستانه یعنى «سقاخانه اسماعیل طلا» ایجاد شد. ضمن آن كه مناره طلاى دیگرى بر فراز ایوان شمالى صحن عتیق برافراشته شد.

در دوره قاجار (سده سیزدهم و ابتداى چهاردهم) دو رواق «دارالسعاده» و «دارالضیافه» و نیز «صحن نو» (صحن آزادى) به مجموعه بناهاى آستانه افزوده شدند. تقریباً همه پژوهشگران هنر و معمارى متفق القولند، صحن نو كه در دوره «فتحعلیشاه» (1250-1212 ه-.ق) پى ریزى شد، با وجود چشم نوازى درخور توجه، عارى از صلابت و ظرافت صحن عتیق است. در دوره قاجاریه همچنین آیینه كارى هاى محوطه اصلى حرم و رواق هاى گذشته چون دارالسیاده، دارالحفاظ و دارالسلام انجام پذیرفت كه امروزه از ویژگى هاى بارز آستانه به شمار مى آید. اما این كار با مخدوش كردن تزئینات، كاشى كارها و تذهیبات ارزشمند دوره تیمورى، صفوى و افشارى صورت پذیرفت. در این جا نیز قاجاریه از سنت خلل ناپذیر خود در دستكارى كردن آثار گذشتگان عقب ننشستند!

این رفتار با آثار گذشتگان از دوره پهلوى به بعد به صورت یك الگوى غالب درآمد. در فاصله سال هاى 1307 تا 1354 ه-.ش گرچه بناهاى بزرگى چون ساختمان موزه و كتابخانه، صحن موزه (امام خمینى)، رواق هاى دارالذكر، دارالشكر، دارالاخلاص، دارالعزه، دارالسرور، دارالزهد، دارالعباده و رواق شیخ بهایى، برج ساعت میان صحن نو و صحن موزه و برج جدید نقاره خانه ساخته شدند، اما ده ها اثر تاریخى مربوط به دوره تیمورى تا قاجار یكسره نابود گشتند. از سال 1353 تمام ساختمان هایى كه در شعاع 420مترى گنبد امام رضا(ع) قرار داشت (به استثناى بناهاى آستان) خراب و فلكه بزرگى به دور حرم ایجاد شد كه بخش عمده آن را فضاى سبز شكل مى داد. بدین ترتیب هكتارها از بافت تاریخى مشهد و آثار باستانى اش با خاك یكسان و حرم رضوى به تمامى از پیكره شهر جدا شد.

در دوره بعد از این طرح كنار گذاشته شد و گسترش فضاهاى زیارتى به سبب افزایش روزافزون زایران مد نظر قرار گرفت. طى دو دهه اقداماتى به مراتب بیش از اقداماتى كه طى 1200 سال گذشته صورت پذیرفته بود، رخ نشان داد. براى مثال مجموع ساخت رواق هاى 18 گانه كه تا سال 57 بالغ بر 2838 متر مربع بود به 10715 متر مربع رسید و مساحت صحن ها از 19000 مترمربع به 71000 مترمربع بالغ شد، ضمن این كه 30 هزار مترمربع صحن دیگر در حال احداث است. در این جا نیز نظام تاریخى معمارى حرم چندان كه شایسته است مورد توجه قرار نگرفت و بویژه ساخت ایوان ها و مناره هاى بسیاربلند نه فقط چشم انداز رؤیایى گنبد و مناره هاى طلا را مخدوش ساخت، بلكه آن ها را به عنوان مركز همه نیروهاى قدسى در ارتفاعى كوتاه تر قرار داد. اما این دوره نیز خالى از آفرینش هاى هنرى نبود و پایه و مایه هنر معاصر و معطوف به گذشته را به روشنى بازتاباند.

12قرن هنر و معمارى در 139 متر فضا
براى جمع بندى نهایى كافى است، تنها آثار موجود در محوطه اصلى حرم را در نظر آوریم. سرداب امام كه با ابعاد 2‎/30 متر در زیر ضریح قرار گرفته، ده سال پیش از شهادت آن حضرت ساخته شده است. ضریح مبارك شاهكارى است با طراحى «استاد محمود فرشچیان» و پنجمین ضریحى است كه مضجع شریف را در برگرفته است. كاشى هاى ازاره حرم متعلق به دوره سلجوقى و خوارزمشاهى است و بین 800 تا 900 سال قدمت دارد. از ازاره تا آیینه كارى زیر گنبد، كاشى هاى معرق دوره معاصر به چشم مى آید. پس از آن كتیبه «علیرضا عباسى» بزرگترین خوشنویس عصر صفوى با آیاتى از سوره جمعه زینت بخش حرم شده و تمام حفره گنبد در دوره قاجاریه مقرنس بندى و آیینه كارى شده است. زیر این آیینه گچ برى هاى ظریف دوره صفویه و تذهیب هاى افشاریه دفن شده اند!

محراب هاى حرم كه از دوره خوارزمشاهى به یادگار مانده اند و اكنون براى حفاظت بیشتر به موزه منتقل شده اند، افزون بر 800 سال قدمت دارند. لایه زیرین گنبد حدود هزار سال پیش ساخته شده و لایه بیرونى آن كه در دوره شاه عباس اول ایجاد شده، در همان دوره طلاكارى و به كتیبه «علیرضا عباسى» و چند دهه بعد به خط «محمدرضا امامى» آراسته شده است.

این چنین است كه افزون بر 12 قرن هنر و معمارى ایران را در فضایى به وسعت 139 متر مربع گردآورده اند!

برای دریافت اینجا کلیک کنید