انواع ديگر نمايه و کاربردهر يک از آنها

انواع دیگر نمایه

در ادامه به نمایه مفهومی، نمایه استنادی و نمایه رده ای اشاره میشود.

نمایه مفهومی

نمایه مفهومی، فهرستی از واژه هاست که مفاهیم مدرک را نشان میدهند. مفاهیم توصیف شده در متن شناسایی می شوند، سپس واژه های نشان دهنده انها انتخاب می شوند. در ایجاد این نوع نمایه از واژگان کنترل شده استفاده میشود. بنابراین برای هر مفهوم یک واژه خاص انتخاب میشود و ارجاعاتی از واژه های دیگر به آن داده میشود (نایت، 1970: 79). بدین ترتیب در نمایه های مفهومی مدخلها، مفاهیم مدرک را نشان میدهند.

نمایه مفهومی و نمایه موضوعی شباهت بسیاری دارند و حتی در بعضی موارد این دو مقوله به جای یکدیگر به کار می روند. اما در نمایه مفهومی اصطلاحات نمایه ای به مفاهیم تعلق میگیرد. در حالی که در نمایه موضوعی، موضوع های مدرک مدخل نمایه می شوند.

نمایه استنادی

مقدمه:

نمایه استنادی فهرستی از منابع استناد شده به همراه یک فهرست فرعی زیر هر مقاله است. این فهرست فرعی نشان میدهد که چه کسانی به آن مقاله استناد کرده اند. این  نمایه رابطه موضوعی مقاله ها و منابع  رابیان می کند در دسته بندی مدارک وابسته به کار میرود.

نمایه استنادی می تواند به همراه نمایه های مکملی باشد که براساس نام نویسنده، کلیدواژه، یا اصطلاحات موضوعی مرتب شده اند.نمایه سازی استنادی بر این اصل استوار است که استنادها محنوای مدرک  منعکس می کنند و مقاله های موضوع خاصی را به یکدیگر پیوند می دهد. از طرفی .استناده های نویسنده  می تواند جایگزین قضاوت  نمایه ساز شود این نوع نمایه بدون شباهت به نمایه های رایج کاربر را به جدیدترین مقاله ها هدایت می کند ونشان می دهد چه پیشرفت هایی در یک زمینه موضوعی در طول زمان رخ داده است

همچنین ابزار تحقیق در ویژگیهای نوشته ها مطالعه رشد ساختاری علوم است. نمایه استنادی براساس اصطلاحات نمایه ای نیست؛ از این نیازی به تفسیر مفاهیم به وسیله نمایه ساز ندارد و زیربنای ان اعتماد بر نویسنده مقاله و تسلط او بر حوزه موضوعی اثر است.(کلیوند و کلیوند 2001:49-50)

پراشر نمایه استنادی را فهرست نظام یافته ای از مدارک مورد استناد تعریف می کند که مدراک استنادگر را در زیر هر مدرک استناد  شده نشان می دهد. این نوع نمایه به کمک استنادهایی که در انتهای مقاله ها داده شده اند ایجاد می شود استنادی از مدرک را گرفته سپس فایلی مقلوب از کل مدارکی که به ان منبع استناد کرده اند میسازد. نمایه استنادی فهرستی از همه آثاری است که در سال خاصی مورد استناد قرار گرفته اند و زیر هر مورد استناد شده، مقاله هایی که در اثر اصلی استناد شده اند مرتب می شوند. به وسیله نمایه سازی استنادی میتوان از طریق نویسنده یا عنوان و با ایجاد پیوند میان آنها، وارد موضوعی شد و میان آثار به صورت زنجیرهای پیوندهای موضوعی برقرار کرد (پراشر، 7:1989-11).

– نمایه استنادی محقق را در پاسخ به پرسش های ذیل کمک می کند (بورکو و برنیر، 1978: 149- 150).

1. از زمانی که مقاله A منتشر شده است چه پیشرفتهایی در یک موضوع خاص رخ داده است؟

2. مقاله های جدید نویسنده مقاله  چیست؟

3. چه اثار تحقیقی جدیدی برای اولین بار در این زمینه نوشته شده اند؟

4. چه کسی یا کسانی هم اکنون به مقاله A ارجاع داده اند؟

5-چه تعداد اثر به مقاله  A ارجاع داده اند؟

از نظر راولی و فارو نمایه های استنادی از ارجاعات (استنادهای) انتهای مدارک، به ویژه مقاله های تحقیقی استفاده می کنند. نویسنده میان مقاله خود و مدارک اولیه که مورد استناد قرار گرفته اند رابطه برقرار می کند و نمایه استنادی با  این فرض به وجود آمده است.

این نوع نمایه اطلاعات کتاب شناختی مدارک استناد شده را به همراه فهرستی از مقاله های استناد کننده به آنها می آورد. نمایه سازی استنادی تقریباً بدون دخالت انسان و با رایانه انجام میگیرد و ناهماهنگی در – استانداردهای استناد، میتواند مشکلاتی در آن ایجاد کند (راولی و فارو، 2000:25-26:349)

به طور کلی می توان گفت، نمایه استنادی فهرستی نظام یافته از مشخصات مدارک استناد شده به همراه مشخصات مدارک استناد کننده در ذیل هرکدام از انها است که به مدرک خاصی استناد کرده اند. در این نوع نمایه مدخل ها مشخصات یک مدرک یا نویسنده آن است و رابطه مفهومی مدارک را به تصویر میکشد. به عبارت ساده، در روش متداول آگاهی از استنادهای یک نوشته با مراجعه به بخشی از همان نوشته، تحت عنوان منابع و مأخذ میسر می شود. نمایه نامه های استنادی این نظم را وارونه می کنند. بدین ترتیب که اثر مورد استناد را مدخل قرار می دهد و متن یا متن هایی که متن مورد استناد را مورد استفاده قرار داده است، در زیر آن فهرست میکند(یهودا،174:1377)

برای شناخت نمایه های استنادی ابتدا می باید با دو مفهوم «مورد استناد» و «استنادگر» آشنا شد. «مورد استناد» مدرکی است که در پانویسی یا کتابنامه نوشته ای به آن اشاره شده باشد. «استنادگر» نوشته ای است که در آن این پانویس یا کتابنامه میآید. به عنوان مثال، پوری سلطانی مقاله ای تحت عنوان «کتابخانه ملی در گذشته و حال» نوشته است که جعفر مهراد در نگارش مقاله خود تحت عنوان «کتابخانه ملی ایران، وظایف و هدفها « به آن استناد کرده است. مقاله «کتابخانه ملی ایران وظایف و هدف ها استنادگر، نام دارد. در زبان فارسی هنوز نمایه نامه ای استنادی وجود ندارد و آنچه در این بخش آورده شده مثال هایی است که شیوه استفاده نمایه استنادی علوم» و نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی را تشریح می کند. ویژگی اساسی این دو نمایه نامه استنادی این است که در روش متداول آگاهی از استنادهای یک نوشته با مراجعه به بخشی از همان نوشته، نوان منا ی یخ نوشته با مراجعه به بخشی از بوتستہ، تحت عنواں منابع ومأخذ، میسر میشود. نمایه نامه استنادی این نظم را وارونه می کند. بدین ترتیب که متن مورد استناد را مدخلی قرار میدهد. متن یا متن هایی که متن مورد استناد را مورد استفاده قرار داده است، در زیران فهرست میکند. دو بخشی از نمایه نامه استنادی علوم و علوم اجتماعی به شکل دو مثال زیر تنظیم شده است .

نمایه استنادی:این بخش بر حسب اسامی نویسندان مقاله های مورد استناد  تنظیم یافته و زیر نام نویسنده ابتدا سال انتشار، سپس نام مقاله مورد استناد ذکر شده است. در خط یا خط های بعد، نویسنده و یا نویسندگان استنادگر و مشخصات مجله هایی که مقالات استنادگر در  انها چاپ شده، معرف شده است (یهودا،76:1377(

جلد یا شماره                  صفحه                            سال

سلطانی‘ پوری

مورد استناد              63                   کتابخانه ملی در گذشته و حال استنادگر             مهراد، جعفر، مجله علوم اجتماعی

و انسانی دانشگاه شیراز         21                               49                          1365

نمایه اصلی: در بخشر دیگری که نمایه اصلی نامیده می شود، مطالب بر -حساب نام نویسندگان استنادگر مرتب شله است. نام مقاله استنادگر مشخصات کامل کتابشناختی متن استنادگر، و مدارک مورد استناد، به ترتیب نام نویسنده آنها معرفی شده است:

استنادگر                           مهرداد,جعفر

                                  کتابخانه ملی ایران ,وظایف و هدف ها

                                 مجله علوم اجتماعی وانسانی دانشگاه شیراز دوره دوم

                                  شماره اول پاییز1365,ص49

مورداستنادها             سلطانی,پ                  63    کتابخانه ملی در گذشته و حال

                          صیف کاشانی,ز              57  کتابخانه ملی ایران

                                                            40کتابخانه های ملی

                            یونسکو                   

کاربرد نمایه نامه های استنادی

یکی از موارد کاربرد نمایه نامه های استنادی، بررسی استنادی و تحقیق استنادهای کتابشناختی است. هنگامی که ناگزیر باشیم اطلاعاتی کتابشناختی ناقصی را تکمیل کنیم، نمایه نامه استنادی علوم و نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی ابزارهای مفیدی است. این امر از آن جهت میسر میگردد که دو نمایه نامه فوق معمولاً اطلاعارت کتابشناختی مقاله های منتشر شده در مجله های مهم علوم اجتماعی را به طور نظام یافته شرح میدهد. استفاده از این دو نوع نمایه نامه به ویژه هنگامی که نمیدانیم مطلب مورد نظر به کدام موضوع مربوط است، مفید میباشد دومین مورد استفاده نمایه نامه های استنادی جستجوهای موضوعی است. این امر ممکن است عجیب باشد؛ زیرا نمایه نامه های استنادی رهبرد موضوعی متداولی را ارائه نمی دهند.اما در می یابیم که با استناد به یک مدرک پدید آور رابطه میان موضوع نوشتار خود (استنادگر) و تمامی مدارکی که به آنها استناد می شود( مورد  استناد) را نشان میدهد.این ارتباط میتواند مسابقه ایی از موضوع یا فنون مرتبط بیشتر انتشار یافته را فراهم آورد. از طریق جست وجونام پدید آورندگانی را که متنی را از هنگام انتشار مورد استفاده قرار داده و به آن استناد کرده اند، شناسایی کرد. از طریق یافتن موردهای استناد آمده در زیر متن استنادگر، میتوان به اطلاعات تازه تری درباره موضوع دست یافت (یهودا، 1377:76-77)

امروزه جدا از کاربردهای فوق، نمایه نامه های استنادی کاربردهای دیگری نیزاز جمله:

* رتبه بندی دانشگاه ها، رشته های تخصصی و  حتی افراد براساس تعداد مقالات نمایه شده در نمایه نامه های استنادی مؤسسه اطلاعات علمی؛ در واقع عاملی برای اعتبار علمی مراکز علمی و افراد است (نوری، و دیگران، 1386: 23؛

*شناسایی مجلات هسته در رشته   های مختلف علوم، و همچنین تعیین رتبه این مجلات در فهرست مؤسسه اطلاعات علمی از کاربردهای دیگر است (آل ،مختار، و دیگران)

نمایه نامه های استنادی معروف

در زمینه نمایه های استنادی، مؤسسه اطلاعات علمی به عنوان یکی ازمعتبرترین مؤسسه های اطلاع رسانی درسال 1381 مقالات هشت هزار مجله را تحت پوشش قرار داده است. خلاصه مقالات این مجلات که تحت پوششی آی.اس.آی هستند به عنوان یافته های علم معتبر درسه بخش زیر نمایه سازی و در سطح جهان منتشر میگردد

 نمایه استنادی علوم

 این نمایه نامه برای نخستین بار در سال 1961 در فیلادلفیای آمریکا منتشر شد و زمینه های علوم، پزشکی؛ کشاورزی، فنی، علوم رفتاری و علوم اجتماعی را دربر می گیرد؛ البته در زمینه هایی مانند علوم اجتماعی وسعت اطلاعات ارائه شده به حدی که در نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی عرضه می شود نیست. این ابزار بازیابی اطلاعات، تعداد بیش از 100 رشته در حوزه های مختلف را تحت پوشش دارد. در سال 1381 حدود 3200 مجله معتبر از سراسر دنیا تحت پوشش این نمایه نامه است.

نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی

اولین انتشار نمایه نامه علوم اجتماعی به سال 1973 بر میگردد. اطلاعات مربوط به مقالاتی را که از سال 1972 به بعد منتشر شده بودند، زیر پوشش گرفت و در حال حاضر (1381) بیش از 4700 مجله معتبر در حوزه علوم اجتماعی از .سراسر دنیا تحسین پوشش این نمایه نامه قرار دارد

نمایه نامه استنادی هنر و علوم انسانی

انتشار این نمایه نامه از سال 1976 شروع شده است. این نمایه نامه به عنوان منبعی مهم و منحصربه فرد اطلاعات لازم درباره متون انتشار یافته در زمینه های هنر و علوم انسانی را دربر میگیرد و شامل 1300 مجله و تعدادی کتاب در این حوزه . تا سال 1381 است (صا لحی و رحیمی 1 11 : 1 10

نمایه رده ای

این نوع نمایه ها نقش مهمی در نمایه سازی علوم دارند. نمایه ردهای محتوای مدرک را براساسی رده ها یا سرعنوان های موضوعی به صورت نظام یافته مرتب می کند. استفاده از این نوع نمایه ها برای کاربران عادی مشکل است چون مجموعه ذهنیات آنها نظم الفبایی دارد و استفاده از نظم رده ای پیچیده است. اما متخصصان موضوعی که از سلسله مراتب زمینه موضوعی خود آگاه هستند به سهولت می توانند از این نوع نمایه استفاده کنند (کلیو لند و کلیولند، 51:2001)

نیز و نمایه رده ای را فهرستی از سرعنوان ها تعریف می کند که براساس روابط میان مفاهیم تنظیم شوند. این نمایه ها اغلب براساس طرح یا رده بندی ایجاد(نیرو 1997)

 بنابراین اگر مدخل های نمایه به صورت سلسله مراتب موضوعی مرتب شوند و شامل شماره رده و سرعنوان موضوعی باشند، نمایه رده ای نامیده می شود (پراشر10:1989)

در نمایه رده ای می توان مدخل ها را زیر شماره های رده ایی بسیار خاص مرتب کرده یا آنها را از زیر طبقات موضوعی نسبتا عام (به همراه طبقات فرعی)  دسته بندی نمود.

بنابراین دو نوع نمایه رده ای وجود دارد. در نمایه ردهای نوع اول، مداخل هـا زیرشماره های رده ای بسیار خاصی که یک طرح ردهبندی استخراج شده اند ارائه میشوند. در نوع دوم مدخلها زیرطبقات موضوعی نسبتا عام می ایند و با استفاده از نمایه های دیگر امکان دسترسی به موضوع های تخصصی تر فراهم می آید(لنکستر1991:146-149)

در مجموع نمایه رده ای نمایه ای است که مدخلهای آن دارای نظم ردهای و سلسله مراتب موضوعی را  مورد توجه قرار داده است. در بعضی موارد .دارای شماره رده بندی نیز می باشد